हिन्दुशास्त्रानुसारं माँ कालरात्रि अन्धकार-अशुभ-नाशिका इति मन्यते । तस्याः नाम द्वयोः शब्दयोः निर्मितम् अस्ति- कल अर्थात् कालः, रात्रिः, रात्रौ वा । माँ पार्वती शुम्भ-निशुम्भ-इत्येतयोः राक्षसयोः वधं कृत्वा कलरात्रिमाता इति नाम्ना प्रसिद्धा अभवत् । कालरात्री देवी काली इति अपि प्रसिद्धा अस्ति
एकदा शुम्भनिशुम्भनाम्ना दानवद्वयं देवलोकं आक्रम्य देवान् पराजितवन्तौ । इन्द्रः देवशासकः अन्यदेवैः सह हिमालयं गत्वा स्वनिवासस्य पुनः प्राप्तौ भगवतः शिवस्य साहाय्यं प्राप्तुं अगच्छत्। ते मिलित्वा पार्वतीं प्रार्थितवन्तः। पार्वती स्नानकाले तेषां प्रार्थनां श्रुत्वा अन्यां देवीं चण्डी (अम्बिका) इति सृष्टवती यत् सा राक्षसान् पराजय्य देवानां साहाय्यार्थं कृतवती । चन्दः मुण्डश्च शुम्भनिशुम्भप्रेषितौ दैत्यसेनापतयः | यदा ते तया सह युद्धं कर्तुं आगतवन्तः तदा देवी चण्डी काली (केषुचित् विवरणेषु कालरात्रि इति उच्यते) इति कृष्णदेवीं निर्मितवती । काली/कलारात्रिः तान् मारितवान्, तेन चामुण्ड इति नाम प्राप्तवान् ।
ततः रक्तबीजः नाम राक्षसः समागतः । रक्तबिजस्य वरदानं आसीत् यत् यदि तस्य कोऽपि रक्तबिन्दुः भूमौ पतति तर्हि तस्य क्लोन् निर्मीयते इति । यदा कलारात्रिः तस्य उपरि आक्रमणं कृतवान् तदा तस्य प्रक्षिप्तं रक्तं तस्य अनेकाः क्लोन्-जनाः अभवन् । तथा च तस्य पराजयः असम्भवः अभवत् । अतः युद्धं कुर्वन् कालरात्रिः एतत् क्रुद्धः सन् तस्य रक्तं न पतति इति पिबति स्म, अन्ते रक्तबीजं मारयित्वा चण्डी देवीं स्वसेनापतयः शुम्भं निशुम्भं च मारयितुं साहाय्यं कृतवान् सा एतावता उग्रा विनाशकारी च अभवत् यत् सा पुरतः आगच्छन्तं सर्वान् मारयति इति अवदत् । सर्वे देवाः शिवदेवस्य पुरतः तां निवारयितुं प्रार्थितवन्तः अतः शिवः तां निवारयितुं प्रयतमानोऽपि तस्याः पादस्य अधः आगन्तुं निश्चयं कृतवान्। सर्वहत्यायां प्रवृत्तायां देवः शिवः तस्याः पादस्य अधः आविर्भूतः । पादस्य अधः प्रियं पतिं दृष्ट्वा सा जिह्वाम् अदष्टवती(तस्याः मूर्तिषु चित्रेषु च एतत् रूपम् अस्ति) तस्य(देव शिवस्य) स्थातुं साहाय्यं कृतवती अपराधबोधे च सा युद्धं विस्मृतवती अतः शिवदेवः तां शान्तं कृतवान्।
अन्यः आख्यायिका अस्ति यत् देवी चामुण्डा (काली) देवी कालरात्रिस्य निर्माता आसीत् । बलवान् गदम् आरुह्य कलरात्रिः चण्डमुण्डौ राक्षसौ अनुधावन् गृहीत्वा कारागारं कृत्वा कालीम् आनयत् । अथ चमुण्डा देव्या हतासुरास्तदा | एषा कथा चण्डमारीनाम्ना अन्यया देव्या सह निकटतया सम्बद्धा अस्ति ।
सा कृष्णतमानां रात्रौ शक्तिः अस्ति। रात्रौ पशुराज्यं कार्यात् विरामं कृत्वा सर्वे निद्रां गच्छन्ति । यथा यथा ते सुप्ताः तथा तेषां श्रमः अपहृतः भवति। अन्तिमविलयसमये जगतः सर्वे प्राणिनः मातृदेव्याः अङ्के आश्रयं, रक्षणं, शरणं च याचन्ते । सा कृष्णरात्रौ मृत्युरात्रौ कालः। सा महारात्रिः, (आवधिकविलयस्य महारात्रिः) तथैव मोहरात्रिः (मोहरात्रिः)। कालान्ते यदा विनाशः आगमनं करोति तदा देवी अवशेषं न त्यक्त्वा सर्वकालभक्षिणी कालरात्रिरूपेण परिणमति ।
अपरं आख्यायिका कथयति यत्, दुर्गासुरः नामकः राक्षसः आसीत् यः जगत् नाशयितुम् इच्छति तथा च सर्वान् देवान् स्वर्गतः निष्कास्य चत्वारि वेदान् अपहृतवान् पार्वती एतत् ज्ञात्वा कालरात्रिं निर्मितवती, दुर्गासुरं आक्रमणात् चेतयितुं निर्देशं दत्त्वा । दुर्गासुरस्य रक्षकाः तु कालरात्रिं यदा दूतरूपेण उपस्थिता तदा ग्रहीतुं प्रयतन्ते स्म । कालरात्रिः तदा विशालरूपं धारयित्वा तस्मै चेतावनीम् अयच्छत् । तदनन्तरं दुर्गासुरः कैलाशस्य आक्रमणं कर्तुं आगतः तदा पार्वती तस्य विरुद्धं युद्धं कृत्वा दुर्गा इति नाम प्राप्य तं मारितवती । अत्र कालरात्रिः पार्वतीतः दुर्गासुरं यावत् सन्देशं चेतावनीञ्च ददाति इति कारकरूपेण कार्यं करोति ।
कलारात्रिस्य वर्णः कृष्णतमरात्रौ विपुलकेशः स्वर्गाकारः च । तस्याः चत्वारः हस्ताः सन्ति - वामहस्तद्वयं शिमितारं वज्रं च धारयति दक्षिणद्वयं च वरदयोः (आशीर्वादस्य) अभयस्य (रक्षणस्य) मुद्रासु च। सा चन्द्रवत् प्रकाशमानं हारं धारयति । कालरात्रे त्रिनेत्रे विद्युद्किरणनिर्गताः। तस्याः नासिकाद्वारा ज्वालाः दृश्यन्ते यदा तस्याः निःश्वासः वा निःश्वासः वा भवति ।[१५] तस्याः पर्वतः खरः, कदाचित् शवः इति मतः । अस्मिन् दिने नील-रक्त-शुक्लवर्णैः धारणं कर्तव्यम् ।
कालरात्रिदेव्याः प्रादुर्भावः दुष्टानां कृते प्रलयं वहति इति द्रष्टुं शक्यते । सा तु सदा भक्तानां सुफलं ददाति, सम्मुखे भयं वर्जयेत्, यतः सा तादृशानां भक्तानां जीवनात् चिन्ता-तमं हरति। नवरात्रिस्य सप्तमे दिने तस्याः पूजायाः विशेषतया योगिभिः साधकैः च महत्त्वम् अस्ति ।
• कालरात्रि -वाराणसी मंदिर, D.8/17, Kalika Galli, जो अन्नपूर्णा – विश्वनाथ के समानांतर एक लेन है[18]
• कलारात्रि मंदिर, डुमरी बुजुर्ग, नयागांव, बिहार[19]
• कालरात्रि -विन्ध्यचल, मिर्जापुर (उत्तर प्रदेश)।
• कलरात्रि मंदिर- पटियाला, पंजाब
• कलरात्रि मंदिर- संगरूर, पंजाब
मन्त्रः
ॐ देवी कालरात्र्यै नम: ॐ देवी कालरात्र्यै नमः
मा कालत्रिमाँ- माँ कालरात्रि मंत्र: १.
या देवे सर्वाश्रिते माँ कालरात्रि संस्थिता नमो नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नम:
