छठ पूजा

दिवालीपश्चात् अधुना बृहत्तमः उत्सवः छठपूजा नवम्बर् १७ दिनाङ्कात् आरभ्यते। अयं महान् उत्सवः यः ४ दिवसान् यावत् स्थास्यति सः नवम्बर् २० दिनाङ्कपर्यन्तं आचर्यते। उत्तरप्रदेशे बिहारे च अयं उत्सवः उत्साहेन आचर्यते । अस्मिन् स्त्रियः ३६ घण्टापर्यन्तं निर्जलोपवासं कुर्वन्ति । अत्र पौराणिकप्रत्ययः अस्ति यत् यदि एतत् उपवासं सम्यक् संस्कारेण क्रियते तर्हि बालकस्य सुखं प्राप्यते बालस्य च दीर्घायुः भवति।

छठपर्वः वैदिककालात् आरभ्य आचर्यमाणः बिहारस्य संस्कृतिः महत्त्वपूर्णः उत्सवः अस्ति । मुख्यतया छठपर्वणि सूर्यस्य पूजा भवति । ऋग्वेदेऽपि सूर्यपूजायाः, उषापूजायाः च विस्तरेण उल्लेखः अस्ति ।

वाल्मीकिरामायणे अपि छठपूजायाः संकेताः प्राप्यन्ते । तदनुसारं माता सीता आङ्गप्रदेशस्य राजधानी पौराणिकनगरे मुंगेर-नगरे ६ दिवसान् यावत् छठपूजां कृतवती । रावणस्य वधानन्तरं भगवान् श्रीरामः यदा १४ वर्षाणां वनवासानन्तरं अयोध्यां प्रत्यागतवान् तदा रावणहत्यापापात् मुक्तिं प्राप्तुं राजसूययाज्ञं कृतवान् । भगवान् रामः अपि अस्य यज्ञस्य कृते मुद्गलऋषिम् आमन्त्रितवान् आसीत्, परन्तु मुद्गलऋषिः अयोध्यां गन्तुं स्थाने भगवन्तं रामं सीतां च स्वस्य आश्रमम् आगन्तुम् आज्ञापितवान् । यदा भगवान् रामः सीता च स्वयम् ऋषिस्य आज्ञानुसारं तत्र आगतवन्तौ तदा ऋषिमुद्गलः प्रथमवारं छठपूजायाः महत्त्वम् अकथयत् । 

छठ पूजा के नहय खाय संस्कार के दौरान :

1. **पवित्रस्नान:** भक्ताः प्रातः जागृत्य पवित्रनद्यां, तडागस्य, अथवा कस्यापि स्वच्छजलस्य निकायस्य डुबकीं कुर्वन्ति। स्नानकर्म शुद्धिकरणं मतं सूर्यदेवस्य आदरपूर्वकम् ।

2. **शुद्धि संस्कार:** पवित्रस्नानानन्तरं भक्ताः स्वगृहस्य सम्यक् शोधनं कुर्वन्ति। एतत् तेषां जीवनस्य बाह्य-आन्तरिक-पक्षयोः शुद्धीकरणस्य प्रतीकं भवति, आगामिदिनानां तीव्र-संस्कार-सज्जीकरणस्य ।

3. **उपवासः आरभ्यते:** भक्ताः सूर्योदयात् परं सूर्योदयपर्यन्तं उपवासं कुर्वन्ति। एतेन छठपूजायां सूर्यदेवस्य आशीर्वादं प्राप्तुं तेषां समर्पणं अनुशासनं च सूचयति ।

4. **सूर्यस्तम्भानन्तरं सरलभोजनम् :** सूर्यास्तस्य अनन्तरं खादितेन सरलभोजनेन दिवसपर्यन्तं उपवासः समाप्तः भवति। "खर्ना" इति नाम्ना प्रसिद्धे अस्मिन् भोजने सामान्यतया खीर (मधुरतण्डुलाः), फलानि, अन्ये च वस्तूनि सन्ति । अन्नं लवणं लशुनं प्याजं विना भवति ।

5. **परिवारस्य सहभागिता:** नहय खाय इति परिवारोन्मुखः दिवसः यत्र परिवारस्य सदस्याः एकत्र आगत्य संस्कारं कुर्वन्ति। तदनन्तरदिनानां कृते स्वरं स्थापयति यदा छठपूजा-उत्सवः सूर्यदेवस्य समर्पितैः विशिष्टैः संस्कारैः तीव्रः भवति ।

नहय खाय संस्कारः भक्तानां कृते स्वशुद्धिकरणाय, छठपूजापरम्परासु प्रति प्रतिबद्धतां प्रदर्शयितुं च प्रतीकात्मकः आध्यात्मिकः च मार्गः अस्ति । यदि भवतः किमपि अधिकविशिष्टप्रश्नाः सन्ति अथवा यदि किमपि विशेषं ज्ञातुम् इच्छति तर्हि निःशङ्कं पृच्छतु!