हिन्दुपञ्चाङ्गानुसारं कार्तिकमासस्य शुक्लपक्षस्य द्वितीयतिथौ भाई दूजपर्वः आचर्यते । भाई दूज-दिने भगिन्यः भ्रातुः ललाटे तिलकं प्रयोजयन्ति, तस्य सुखी जीवनं, उज्ज्वलं भविष्यं, दीर्घायुः च कामयन्ति । तस्मिन् एव काले भ्रातरः अपि स्वकर्तव्यनिर्वहणस्य प्रतिज्ञां गृह्णन्ति । अस्मिन् दिने यदि भ्राता तिलकं प्रयोजयति तर्हि तस्य असमयमृत्युस्य भयं न भवितुमर्हति इति विश्वासः अस्ति । भाई दूजपर्वस्य पवित्रकथा सूर्यदेवस्य पुत्रयमयमुनाभ्यां सम्बद्धा अस्ति । अतः भ्रातृभगिनीयोः पवित्रप्रेमस्य कथा भाई दूजस्य विषये ज्ञास्यामः।
कथानुसारं सूर्यदेवस्य पत्न्याः नाम छाया आसीत्, तस्मात् यमराजः, यमुना च जातः । यमराजः स्वभगिनीं यमुनाम् अतीव प्रेम्णा पश्यति स्म किन्तु कार्यप्रतिबद्धतायाः कारणात् सः तां मिलितुं असमर्थः अभवत् ।
यत्र यमुना भ्रातरं स्वस्थानं गन्तुं बहुवारं आमन्त्रयति स्म। एकदा कार्तिकशुक्लद्वितीयायाम् सः स्वगृहम् आगन्तुं भ्रातुः प्रतिज्ञां गृहीतवान् । यमराजः गन्तुं संकोचम् अकरोत् यतः सः जनानां प्राणान् हर्तुं गच्छति स्म, तस्य गमनस्य प्रतिकूलः प्रभावः भविष्यति परन्तु अस्मिन् समये सः स्वप्रतिज्ञां दत्तवान् इति कारणतः यमुनाभगिन्याः वचनं परिहरितुं न शक्तवान्।
तदनन्तरं यदा यमदेवः स्वभगिन्याः यमुनायाः गृहं प्राप्तवान् तदा यमुना तं दृष्ट्वा आनन्दितः अभवत् । तदनन्तरं यमुना भावुकः भूत्वा भ्रातुः कृते विविधानि व्यञ्जनानि कृत्वा तस्य सम्मानं कृतवती । यमराजः स्वभगिन्याः एतावत् प्रेम्णः तस्य प्रति दृष्ट्वा अतीव प्रसन्नः अभवत् । सः यमुनाम् अनेकानि दानानि दत्तवान्।
अपि च यमदेवः वरं याचयितुम् अपृच्छत्। अत एव यमुना उक्तवान् भ्रातः प्रतिवर्षं कार्तिकशुक्लपक्षस्य द्वितीये दिने त्वं मम गृहम् आगत्य भोजनं करोषि। यमराजः तस्मै तहस्तु इति वदन् रत्नानि, वस्त्राणि इत्यादीनि बहु उपहाराः अपि उपहाररूपेण दत्तवान्। ततः प्रभृति अस्मिन् दिने यमुनानद्यां स्नानं कृत्वा भगिन्याः आतिथ्यं स्वीकुर्वन् भ्राता यमभयं नास्ति इति विश्वासः ।
भाई दूज-दिने भगिन्यः भ्रातुः ललाटे तिलकं प्रयोजयन्ति, तस्य सुखी जीवनं, उज्ज्वलं भविष्यं, दीर्घायुः च कामयन्ति । तस्मिन् एव काले भ्रातरः अपि स्वकर्तव्यनिर्वहणस्य प्रतिज्ञां गृह्णन्ति ।
द्वितीया तिथिः १४ नवम्बर् दिनाङ्के सायं ०२:३६ वादने आरभ्य १५ नवम्बर् दिनाङ्के रात्रौ ०१:४७ वादने समाप्तं भविष्यति। अस्मिन् वर्षे भाई दूजः १५ नवम्बर २०२३ दिनाङ्के बुधवासरे आयोज्यते।
