'सोलाह श्रृंगार' इति पदस्य अक्षरशः अनुवादः "षोडश अलङ्काराः" इति भवति ।
एषा व्यापकप्रक्रिया अस्ति यस्मिन् स्त्रियाः शिरःतः अङ्गुष्ठपर्यन्तं सौन्दर्यीकरणार्थं षोडश आवश्यकपदार्थाः सन्ति । अस्मिन् संस्कारे वधूमेकअपस्य विस्तृतमार्गदर्शिकाः प्रदत्ताः सन्ति, यत्र उपसाधनानाम्, आभूषणानाम् च उपयोगः अपि भवति । सोलाह श्रृंगारः प्राचीनसंस्कृतेः माध्यमेन प्रचलिता पारम्परिकः प्रथा अस्ति, या स्त्रियाः सौन्दर्यं वर्धयितुं अनुग्रहस्य दानं च दातुं विनिर्मितम् अस्ति
किं १६ अलङ्काराः सोलाः श्रृंगारः वा
गजरः - प्रायः मल्लिकायुक्तः पुष्पतारः, यः केशकुण्डे, वेणीयां च धारितः भवति ।
मङ्ग-टिक्का : शिरःपट्टिका, प्रायः सुवर्णरजत, बहुमूल्यशिलाभिः निर्मितं, केशानां केन्द्रविभाजने धार्यते । अस्य केशरेखायाः अनुसरणं कृत्वा शृङ्खला भवितुं शक्नोति ।
सिन्दूरः - वधूकेशानां केन्द्रविभाजने प्रयुक्तं रक्तचूर्णं वैवाहिकस्थितेः प्रतीकं भवति ।
बिन्दिः - ललाटे रक्तबिन्दुः, वैवाहिकसम्बन्धसमर्पणस्य प्रतिनिधित्वं करोति ।
अञ्जना वा काजलः - वधूनेत्रयोः उच्चारणार्थं कृष्णवर्णीयः नेत्ररेखा।
नासिकावलयः (नाथः) : वामनासिकाच्छिद्रे धार्यते, प्रायः मोतीरत्नैः अलङ्कृतं वैवाहिकस्थितिं सूचयति ।
कर्णवलयः, कर्णफुलः अथवा झूमरः : विस्तृताः कुण्डलानि ये कर्णपुटतः लम्बन्ते वा सम्पूर्णं कर्णं आच्छादयन्ति वा।
हार, हार, मंगल सूत्र : वैवाहिक प्रतिबद्धता सूचक मंगलसूत्र सहित विभिन्न प्रकार के हार।
बाहुपट्टिका, बाजु-पट्टिका अथवा बाहुपट्टिका : उपरितनबाहौ धारयन्ति प्रायः मोतीभिः हीरकैः वा सेट् भवन्ति ।
कङ्कणाः, कङ्कणाः : विवाहस्य दृश्यमानं लक्षणं मन्यन्ते ते विविधसामग्रीभिः निर्मिताः भवेयुः ।
मेहन्दी अथवा मेहन्दी : हस्तपादौ जटिलमेहन्दीविन्यासैः अलङ्कृताः सन्ति ।
वलयः हथफूलः च : वधूः अङ्गुलीषु वलयः धारयति, ये हथफूल इति केन्द्रीयपुष्पेण वा पदकेन वा सम्बद्धाः सन्ति ।
आर्सी - अङ्गुष्ठवलयः, कदाचित् दर्पणेन सह, विवाहसंस्कारकाले वधूः स्वं स्वसहभागिनं च द्रष्टुं शक्नोति।
कटिबन्धः - कटिभागे धारिता अलङ्कारिकमेखला, प्रायः रत्नैः युक्ता ।
नूपुरं वा पायलम् : रजतशृङ्खलाः लघुघण्टाभिः संलग्नाः, उभयपादयोः धारिताः, वधूस्य गमनसमये सुखदः शब्दः उत्पद्यते।
अङ्गुष्ठवलयः अथवा बिचुआः : वामपादस्य द्वितीयाङ्गुलीयां धारिताः एतेषु वलयेषु घण्टाः भवन्ति, विवाहस्य प्रतीकं च भवति ।
सोलाह श्रृंगार का महत्त्व : १.
हिन्दुपौराणिककथानां अनुसारं "षोडशश्रृङ्गारः" चन्द्रस्य षोडशचरणस्य अनुरूपाः सन्ति, ये स्त्रियाः मासिकधर्मचक्रेण सह सम्बद्धाः सन्ति । सोलाह श्रृङ्गरः अस्य चक्रस्य यत्किमपि नकारात्मकं प्रभावं प्रतिकारयति इति कथ्यते ।
"श्रृंगार" शब्दः 'श्री' इत्यतः निष्पन्नः यस्य अर्थः "लक्ष्मी" इति धन-सौन्दर्य-भाग्य-समृद्धि-देवी । विशेषतया भारतीयविवाहैः सह सम्बद्धं भवति, येन वधूयाः कृते स्त्रीत्वे महत्त्वपूर्णः संक्रमणः भवति ।
भारते यदा वृद्धाः जनाः नूतनवधूनाम न जानन्ति तदा ते तां "लक्ष्मी" इति निर्दिशन्ति, यत् नूतनपरिवारे धनं समृद्धिं च आनेतुं तस्याः भूमिकायाः प्रतीकं भवति विवाहान् विहाय सोलाहश्रृङ्गारस्य अभ्यासः प्रमुखोत्सवेषु, कारवाचौठ् इत्यादिषु धार्मिकेषु कार्यक्रमेषु अपि भवति । पुरा राज्ञीः सार्वजनिकरूपेण दृश्यन्ते सति वा राजानः विस्तारितयुद्धात् प्रत्यागच्छन्ति स्म तदा तस्य अलङ्कारः भवति स्म
