षष्टोऽन: ।
३४३
मालती - (लवङ्गिकां परिष्दज्य) ता परमत्थभइँणि ! पिअसहि दवाई! एसा दाणि दे पिअसद्दी अणाहा मरण बट्टनाणा आगब्भ- : णिरंगमणिरन्तरप्परुदृचीनसमरिस परिम्स अन्भत्थेदि- 'जड़ दे अहं अणुचट्टणीआ नदो म हिअएण धार अन्ती समग्गमोहग्गलच्छीपरिग्गहेक- मैळ माहवमिरिमुहारविन्द आणन्दर्मिणं पुलोएहि ।
(तम्परमार्थभगिनि ! प्रियससि लवग्निक ! एपेदानी ते प्रियसखी अनाज वर्तमाना आगर्भ निर्गमनिरन्तर प्ररूढविक्षम्भसदृशं परिष्वज्याभ्यर्थ- यते-दि ने अहमनुवर्तनीया ततो मां हृदयेन धारयन्ती समअसौभाग्य- लक्ष्मीपग्रिअर्हकमाल माघवश्रीमुग्णरविन्दमानन्दमसूर्ण प्रलोकय ।)
(इति रोदिति । )
वन्त इति शेषः । तुर्य्यादृचौ । हृदयस्य तु असन्तोषः, अलम्भावो न भवती- त्यर्थः । 'श्रुतम् । असन्तोपस्तु हृदयस्ये 'ति स्वाभिमत कार्यसंग्रहणादादानम् ।
परिष्वज्येति- स्वाभिमतानुकूल्यार्थमुपसान्त्वनप्रकारः । तत्परमार्थ- भगिनि ! प्रियसति लबश्निके! एपेदानीं ते प्रियसखी अनाथा मरणे वर्तमाना आगर्भनिर्गम निरन्तरमरूदविलम्भसदृश परिष्वज्याभ्यर्थयते । तदिति यत एवम- तिक्रान्नवागन्सग तलात्, त्वदन्यप्वभ्यंधना न फलायेत्यर्थः । परमार्थभगिनि । अनुपचग्निम्बसः !, त्वन्मात्रा एव ममापि पोपितत्वात् । प्रियसखीति प्राणेभ्योऽ- पि ऐर भूमिः त्व ममेत्यर्थः । एपेति दृष्टेऽपि भदवस्था ज्ञायत इति भावः । इदानीं पश्चिमे पान इत्यर्थः । प्रियमखीति न केवल त्वं मम, तयाप्यह प्रियसली- १. ती पाहः. 3. 'उय) पर' छ ज. स. न. १. नए दिए लवं ८. पाठ 'जिग्गम गिम्मिद णिर' 'नाथ, 'न्तगवड ज पाठ. Size = = - RRRRRRRRR TA TREA म द. पाट..
नाये' शठ..
महानस्य जीवकुसुमस्त विकासवाने
धना] गत्वन्तराभावात् मरणमेगन्यमाना। आर्या] गो
मारुदरको निर्गमो गर्मनिरीयः तक भारभ्य, मनिभियवाद। निरन्तरयो
करीमा बोल्यात । हठात् त वाली मनिष मायमंत्रि-परि
से जहन्नुवर्तनीया को नां इदयेन पारवन्ती सममसीमाम्दनीि
चणीमा । ते इति इत्यायोगे कर्तरि की। रचिलेकिन, तथा
रहकर मां नुस्तीस हुरपेन धारयनीति,
हिकाने का विरहशामर्थः । सयमानाः सन्पूर्वानाः सौभाग्यलक्ष्म्याः
परिश्रम [म]
मुखारविन्ई मायন।।
जानरप्रेन नयीकृतयोत्वादुतिः।
शतकारीणि। सन्तर्पयानि यानि धन इस नानि દરિતિ પોપવાર, છળતરાવ્યા यत् । सकतेन्द्रियसोहनानि
पोऽः ।
आनन्दनानि दयेकरसायनानि दिष्टया नयाप्यधिगतानि वचोमृतानि ॥ ८ ॥
३४५
मानी - जह तत्प जीविदपदाइणो अवसीदन्ति में सुणिअ सन्ध्यमाणस्स नहविर्ह सरीररअणं ण परिडीदि, लोआन्तरगदं पि मं उहिमिश्र यो जणो संह्मरणसंक्रामेत्तपरिग्गहण वि कालन्तरेण
आनन्दबानि नादात्विक्रपरममुग्वजनकानि । हृदयकरसायनानि आय- त्यानापे मनय प्रधानरमायनानि । जरामरणादिहेर औषधविशेषो रसायनम । निखिनननन हृदयस्थैर्यकारिणीत्यथ । मयापीति निखिलाशापात्र- वि-उदनिश्विननिजजीदिनाषायेन.
' धन्नात्रमाशयमानन मयापीत्यर्थः । अधिगतानि प्राप्तानि न तु श्रुना- नीति निधिवत् मगृहांतत्व सूचयनि । बचामृतानि वचनरूपाण्यमृतानि । तहननामेव माधुर्यान्मृनः लीवनन्च, म्यानुकूल्यद्योतकत्वेन किं पुनः कथ्यता- म्यमृनत्यागे । अत्र हर्षाख्यो भायः प्रकाश्यते । निरवयवमालारूपक - नरद्वार ।। ८ ।।
सन पइयेग्रगनङ्गमङ्गलगृहं भूगोऽपि तस्या मुग्वम्'
यथा तस्य जीवितप्रदायिनोऽवमीढन्नी मा श्रुत्वा सन्तप्यमानम्य तथा- विन शरीरक न परिहीयन लोकान्तरगतामत्रि मामुद्दिच्य स जनः संस्मरण- सः. "मात्रपरिग्रहेणापि कालान्तरेण न लोकयात्रा शिथिलयति तथा कुरु । जीविनप्रदायिन इनि व्यसनसमागमस्य कामसूत्रोचस्य प्रयोगमाफल्यमाह । रावालियनप्राणप्रत्याहरणपग्मोपकारिण हनि कृनजन्याप्यनुरागढ़। हो 'म'राना रु. स न पाठः, * असोआन पाठ t परि मेग रगत सिठ 'पाल-
2. 'रणो. पा . 413.
ण लाभजत्तं मिडिलेटि तह करेगु । एब्वं जन्यं दे पिअसही मणाहा माळडी मकामा किदा हादि ।
(यथा नस्य जीवितप्रदायिनाऽवसीदन्ती मा श्रुत्वा सन्तप्यमानम्य तथा विघ यागररक न परिहीयते. लोकान्तरगतामपि गामुद्दिश्य न जन संस्मरण- मरवानात्रपरिग्रहणापि कालान्तरण न लोकयात्रा शिभिलयनि तथा कुरु । एवमेव ते प्रियक्ष्ली ननाथा मालती मकामा कृता भवनि ।)
मकानयति । अवसीदन्तीमिदानी मरणन्याबकागलाभात् कालेन विरुध्य- न्नीमित्यर्थः । तथाविधं तादृशी विधा प्रकारो यस्यन्यनुभवपरामधे । शरीररवं स्वय मन्नापकायेऽपि नवनवलावण्यवत्वं द्योतति । न परिहीयते क्षीण में भवनि, तथा दुर्वित्यन्वयः, समाश्वासनेनेत्यः । लोकान्तरगतः- मपीति : अद्यव भायवशादवकाश राञ्ध्वा त्यक्तजीविता परलोक यद्यह गना तथापि गामिन्यर्थ । अपिशब्दो यथाशब्दानुकर्षणार्थः । उहिश्य लक्षी- कृत्य । स जनः प्रियतमः । संस्मरणसङ्कथामात्र पन्ग्ग्रिहण सारण: वृचस्य सङ्कथामात्रम्य तंयंत्र कृतं तंथव हसितं निरीक्षितं कथित्तमित्यादिसल्लापन्यवं परिग्रहेणाङ्गीकारण । अपीनि नदिनरसम्वन्धस्य देवेन विघटिमन्व व्यज्यन । कालान्तरेण कालविश्लेषणति 'सहः प्रवासाश्रयाद्' इत्युक्तन्यायान काल- बिच्छेदन सहविच्छेदस्य मभाव्यत्वमिति भावः । लोकयात्रां हैं।रिकी स्थितिम, 'परस्परानुरागिणोर्द्वयोरन्यतरापायेऽन्यनरः स्मरवि' नि न्यायमि- न्यर्गः । न शिथिलयनि न मन्दीकरोनि तथा कुरु नत्पार्थे प्रनिक्षण गन्वा मदनुम्गार नेत्यर्थः । एवमेव ते प्रियसम्बी सनाथा मालनी सकामा कृना भर्वानं । एवमुक्तभकांग्ण कृन । एवेति संन्य विसवाने शत्रुत्वाचरण व्यज्यंन । प्रिय- राखीति त्वस्येमभूमित्वमनंनव स्पष्टीभविष्यनीति योत्यन। सनाथेत्यनाथात्व
सि. ग. ए. छ
षष्ठोऽलः ।
मकरन्दः हन्न ! अतिकरुणं प्रस्तुतम् ।
माधवः
नगश्यकानरधियो हरिणेक्षणायाः श्रुत्वा निकामकरुणं च मनोहरं च ।
बान्सल्यमोहपरिदेवितमुद्वद्दामि चिन्ताविपादविपदं च महोत्सवं च ।। ९ ।।
३४७
दर्चाका सहि ! पडिहदं दाणिं दे अमङ्गलं मरणवअणं । ण अढ़ो अवरं दे वअण सृणिस्स ।
मग निगहन्त ननि, न्वया सनाथत्वात । सकामा कृता भवति त्वयि प्रा निम्य अन्तृनम्य नाफल्यमपि त्वया कृत भवताति 'अणाहा'. 'अन्मत्थेदि' न्युच हन्यमपि परिहून भविष्यतीत्युक्तं वेदितव्यम् ।
हन्नेनि विषादे अनिकरुणमत्यन्तगोकावह, प्रस्तुत प्रक्रान्तं, अनकि म ।
६५ नदपायगढ़ःया तदनुरागवचनश्रवणेन च विपाप्रमोदमध्यवर्त्याह- नराश्येत्यादि । नराश्यकातरधियः मन्समागमनिराशनया मीरुहृदयायाः, [: रिणेक्षणायाः] निकामकरुण जीवित त्यागायोगान सेनाहरं दृढानुराग- सूचस्रमः बान्मल्यमोहपरिदेवितं वान्सल्य नक्षणया महस्तन्कृती मोहः नग्या ज्ञान तेन नित परिदेविनं विल्लापन, श्रुत्या, चिन्ताविपाढविपदं च। भविष्यतीनि चिन्मया यो विषानः मनमो दृग्वपरवणत्वं तेन जनितां दियम्, परीग्मादादिकामापदन महोत्सवं च अहो धन्योऽस्मि ***जुनमाया अपि गख्येबभनुरागादिति परममुत्मय, लक्षणया तन्कार्य सुखम् । रियो भावी स्पधानावन व्यत्र्येन । नावमन्धिरन्दकार ।। ९ ॥
पाठ
३४८
रसमायुपेने मालतीमाधवे
(सम्बि' प्रतिहतमिवानी ते अमझलं मरणवचनम् । नातोऽपरं ते वचनं श्रोप्यामि ।)
माळढ़ी । भालनी-महि । पिअं क्खु तुह्माणं माळदी जीविढं, ण उग
(सग्वि ! प्रियं ग्यलु युष्माकं मालतीजीवितम, न पुनर्भालती ।)
लवङ्गिका - किं ति भणिदं होदि ? (किमिति भणितं भवति ?)
अथामङ्गेलागलिनी सखी बक्ति सखि प्रतिहतमिदानी ते अमङ्गलं मरणवचनम् । प्रतिहतमीश्वरस्मरणादिमिनिंरस्तम, भ्रवत्विति शेषः, 'ग्रान्त पापम्', 'प्रतिइतममङ्गलम्' इत्यादिप्रयोगात् ।' नातोऽपरं ते चत्रनं श्रोष्यामि । सास्यमाह अतः उक्तादपरं दुःश्रवत्वात् नाकर्णमिष्यामीत्यर्थः ।
तद्वचनस्यान्नेह पूर्वत्वादुपचार शब्दत्वमारोप्य सरोपमा है- सखि । प्रियं खलु युष्माकं मालतीजीवितम्, न पुनर्मालती। खलुर्जिज्ञासायाम् । 'निषेधवाक्यालङ्कार जिज्ञासानुनय खलु ।'
इत्यमरः । युष्माकमिति बहुवचनेन तातादिसङ्ग्रहः । युष्माकं मालनी- जीवितं प्रियम्. न पुनर्मालती प्रियेति वचनैनैतद्विवक्षित्वाह येन केना- प्युपायेन श्वासमात्रशेषां शल्यप्रोतशकुन्तिकेव दुःखसन्तप्ता जीवन्मरणमनुभव- त्वियमिति मालतीजीवितं प्रियमित्यस्यार्थः । न पुनर्मालतीत्यर्थान्तरसङ्क्रमित- वाच्येन सुखसंवर्धितत्वमदुःखाई त्वमुपलालनीयत्वमनुवर्तनीयत्त्वमित्यादिविशिष्ट - तया मालती न गण्यत इति ।
तद्विवक्षितमजानती किल पृच्छति किमिति अणितं भवतीति ।
१. प्लप
कि एवं न' क अ म. 'लय नहिणिनिर..
लव- सद्दि रि एव न च, पाठ
पाठ
१. इसाडिनी' रु. पाठ २. 'अधव' न पाठ 3 ४. 'समगमदन्धिन्य' ज, पाट.
षष्टोऽः ।
३४९
मालती - जण पचानाणिबन्धणेहिं यअणसविहाणण्डिं जीवा- चिअ इमं महाची मारम्भं अणुभाबिदन्नि । सम्पदं पुंग मणोग्हो पंनिओ एच्च जे संम्न जीविढप्पदा इण। परकेर अत्तणेण अवर अत्ताणं परिचरेश णिब्युदा भविःयं नि। एडरिंस पओअणे पिअनहीं' में अब- रिवन्थिणी होई ।
(येन म्याद्यानिबन्धनर्वचनमधिणन जीवयित्वा म महात्रीभत्सनभारम्भ- मनुभनान्मि । साम्प्रनं उनमनोरथ एता रानेच यत्तस्थ जीवितप्रदायिन
સ્વિનું त्रत्यागानिबन्धनः नातमेव वो ५. अम्दानिमुपायान्नर या रिप्यानः अर्थव किय ५० एवमित्यागापायहेतुभिरित्यर्थः । चन्चन मंविधानः वात्र्यात्र- गगन जियानुडीयननिम्यायश्यांगगिनि भाव । जीवयित्यति अन्यथा त्याधानि प्रान्य प्राणपरित्यागोरियन चन्द्रयमर्थो नापतिष्यडिलः. । इमभिवानी, महावरी न्यं रूमपि गुणननपेक्ष्य कार्यदग्नंच नर्तित भानसम्म आरम्भं कानगोग्यप्रतिपादनगम, अनुभाविता भोग्नाःमीकि जिन बलाम्गार यांनयति । येनेति यच्छब्दपर्यायो विभक्ति- नियम । यन डग्नुभादिनाम्यनो मान्नीजीदित प्रियं. न पुन- नीम्दन्न । एवं देवापनिणनिनेऽनर्थ किं क्रियताभिवानी
रम्भ
<
वर्धा गरे-
३५०
रसमञ्जर्युपेते मालतीमाधवे
परकीयत्वेनापराद्धमात्मानं परित्यज्य निर्वृता भविष्यामीति । एतस्मिन् प्रयोजने प्रियसखी मे अपरिपन्थिनी भवतु ।)
तूष्णीमेव सह्यतामित्याशङ्गचाह साम्प्रतं पुनर्मनोरथ एतावानेव यत्तस्य जीवित- प्रदायिनः परकीयत्वेनापराद्धमात्मानं परित्यज्य निर्वृता भविष्यामीति । पुनः- शब्दो व्यावृत्तौ, सर्वथा युष्मदभिसन्धिस्तु नानुवर्तत इत्यर्थः । मनो- रथः सङ्कल्पः, एतावान् एतत्परिमाणः । एवेति
'क ईप्सितार्थस्थिरनिश्चयं मनः
पयश्च निन्नाभिमुखं प्रतीपयेत् ।'
इात न्यायनः ब्रह्मणाप्यनिवार्यत्वं व्यञ्जयति । जीवितप्रदायिन इति उप- कारसारणदार्थ प्रकाशयन्ती, तद्दत्तजीवितं तदर्थमेव त्यज्यत इति कोऽत्रास्माकं प्रयास इति सूचयति । परकीयत्वेन -
"पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। पुत्रस्तु स्थविरीभावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति "
इति स्मरणात् पिन्नायचतया । अपराद्धं परहस्तस्पर्शरूपं परमानिष्टकारिणम् ।
अनप्राद्धमिति वा पाठः । अपराधस्याबुद्धिपूर्वत्वात् पशुवदस्वतन्त्रतया बद्धा नीयमानस्यानुतप्यमानस्य नापराधः कश्चित् । बुद्धिपूर्वत्वे हि. ब्रह्महत्यादीनामपि प्रायश्चित्ताभावः, अंनुतप्तस्य प्रायश्चित्तविधानात्,
'अकामतः कृते, पापे प्रायश्चित्तं विदुर्बुधाः ।'
इति मनुवचनात्,
'प्रायश्चित्तमकुर्वाणाः पापेषु निरता नराः ।
अपश्चात्तापिनः कष्टान्नरकान् यान्ति दारुणान् ॥'
इति याज्ञवल्क्यवचनाच्चेत्यर्थः । आत्मानं देहम् ।.
'आत्मा देहे घृतौ जीवे स्वभावे परमात्मनि ।'
इति वैजयन्ती । आात्मानं परित्यज्येति
'देश कालं वयः शक्ति पापं चावेक्ष्यै यत्नतः ।
प्रायश्चित्तं प्रकल्प्यं स्याद्यत्र चोक्ता न निष्कृतिः ॥'
'म्थापिर भावे' क पाठ. १ 'परववस्त्र' क ग ध. छ. पाठः. ३ 'क्ष्यते
मृत. झ. पादः
पहाडङ ।
निपान पुननि ।।
गन्नेषा सीमा सास्य । (सर्या माननमज्ञग आहति।।
३५१
यान्वयन्नध्यमाच्य पापानुगुण नागश्चिन्न कल्पयति ।- तन्ययुक्तस्य पान न्न्य प्राणपरित्यागमनण गाधिद्यान्नराशययन्य- मध्यांमत्व चन्य रे । निवृता निरयभयनिवारणान् नुन्विता । '
पापकृन्नरक व्ान भानश्वित्तपराङ्मुखः ।'
भविष्यामीति अ भन्न नाम, असा तु लोको भैव नदिनि भाव । इंनि २० एतायाने मनस्थि न्यन्यय । अनया नोवृत्या 'न त्वेवार जना न च अविराम न्युनत्यगनुहिन वेदितव्यम् । एतस्मिन पारलौकिकत्वेन मुचित प्रयोजन पर फल विषय, प्रियसखी में ईनि अद्य यावत व्याम्यान प्रतियति योन्यनि, परिपन्थिनी
' इत्यमरः माया रुनिया एपा दामीननुगृप्रगाना नदीविषये नीमा पराि *नि पांठ विधिरि- । मेहस्य यद्रियन्यानु००००य ।
मध्याहनानिनयन, आहयनि मनन्य गाभव हन्नमंज्ञया
३५२
रममश्नर्युपेते मालतीमाधवे
मकरन्दः - वयस्यः उपसृत्य लवङ्गिकास्थाने तिष्ठ । माधवः परत्रानस्मि साध्वसेन ।
मन्प्रन्दः - इंयमेव नेदीयसां प्रकृतिरभ्युदयानाम् । (माधवः स्वरं लवनिकास्थाने तिष्ठति ।)
मालती-सहि! अणुऊलदाए पसाढ़े करेसु । (सखि । अनुकूलतया प्रसादं कुरु ।)
माधवः-
सग्ले! साहसरागं परिहर रम्भोरु मुञ्च संरम्भम् । विरसं विरहायानं सोढुं तव चित्तमसहं मे ॥ १० ॥
तदिङ्गितं विवृणोति - उपसृत्य समीपं गत्वा, लवङ्गिकास्थाने यत्र पूर्व लवनिका स्थिता तत्र स्थले, निष्ठ ।
हर्षात्कम्पमभिनयन्नाह - परवान् परतन्त्रः अस्ववशशरीर इत्यर्थः । साध्वसेन हृदयोत्कम्पेन ।
तथात्वमेवोपपादयति - इयमेव वर्तमानसाध्यसविशिष्टत्वादिरूपा, नेदीयसां अन्तिकतमार्नाम् । दूरस्थत्वे पुनरौत्सुक्येर्ने कदा भविष्यतीति प्राध्येते, हस्तगतत्वे पुनरचिन्तिताना मैभिलषितानां हर्पपरवशतया मनसः ग्तम्भकम्पादिसम्भार इतीयमेत्र, प्रकृतिः स्वभावः, अग्नेरिवौप्ण्यम्, अतो न वितर्क- गोचर इत्यर्थ, अभ्युदयानां समृद्धीनाम् । स्वैरं शनैः, पदशब्दाश्रग्णाय ।
'पानपतितेवाह - सखि अनुकूलतया प्रसानं कुरु । अनुकूलतया मदगिभायानुवर्तनेन । प्रसादमनुअहम । '
अभ लवन्निकास्थाने स्थितो बदग्ध्याचद्भाषामनुकुर्वाण आह तच्छका * पनादनार्थ- सरले इत्यादि । सरले अकुटिले इति संबुद्धिः,
'काया. स्थाने' क. पाठ २ तिष्ठ। माठ- सहि' छ, पाठ ३. माभ
नगर । पर' पाठः ४. 'मक-चयस्यो उय'
१ 'भाना नान' न.स. घर छ.
पाठ
पाठ
पाठ ५ 'इयं हि ने' न पाठः.
२
'क्ये कदा' क ग
'सम्भत इनि २. पाठ. ५ 'मतो
2. 'मभिमनाना' त पाठ
न सोय न पाठ 5 मनाई। गक्षि' क स ग. प. छ ज. पाठ..
x
३५२
'दाने रुज्ञा निरन्ता नदिन नपाकृत ।' इनिवन् । धनेन अहा नवयजुना या पियारणान मन्या स्वाभिलषिन न नाध्यतीति व्यञ्यने । अनया राधान्य इति । इनि इंजयन्ती । माइसराग जालन्यागर रुचारितारिखे नक्तिए,
मात्नधातम्यापि महापातमध्ये गणनात् ।
'सुराप्यध्धात्ममातिन्यो नाशानादरुनाजनाः ।'
इति याजयस्वयम्मरणात्,
उनक पिष्टवाने च में कुर्यातनंमेव च ॥"
इनि संवर्तनस्मृतेश । परिन् । [म्बो] पित्रादिवैराग्य जमिननिर्गन्धम् । पूर्वगणीरावर दया। भाट बन्धि देतुमाह- मुञ्च संरम्भं
दृति दिवाकरः । दिग्स विनास्ववियुम् । नितं में सोतुमसहं उच्चाराममहाहा रत्य पु जम गभिरावेगध्ध भायो
:
३५४
रसमझार्युपेते मालतीमाषचे
मालती - सहि! ळवङ्गिए। अरुघणिज्जो दे मालदीष्पणामो । (सखि रुवन्निके! अलङ्घनीयस्ते माकतीप्रणामः ।)
माधवः-
किं वा भणामि विच्छेददारुणायासकारिणिः । कामं कुरु वरारोहे! देहि मे परिरम्भणछ ।। ११ ।।
रुवनिकाया अननुमतिं विज्ञाय पुनर्विच्छित्त्या तो प्रार्थयते - सखि कब- क्रिके। अकङ्घनीयस्ते मालतीप्रणामः । सखि लवङ्गिके इति त्वामहमर्भये इति भेदप्रयोगः । अलकनीयः प्रतीप चरणेनानादतुं न योग्यः । मालतीति सहजसौहा र्बदेवार्द्रत्वादिति प्रोतयति । प्रणाम इति नश्चिकर्मत्वम् । ते इठि कर्तरि षष्ठी ।
3 तदनुमतिव्यानेन स्वाभिमतं व्यमक्ति किं वा सणामीत्यादि । एवंवादिन्यां त्वयि मया किं वक्तव्यमनुमतिमन्तरेणेत्यर्थः। विच्छेद- दारुणायासकारिणीति एतावत् पुनर्मूण्यते विच्छेदे बिरहे दारुणं दुस्सहं भायासं दुःखं कर्तुं शीलं यस्याः, सा त्वमिति बन्धुजनोपतापमगणयन्ती स्वसुखं चिकीर्षसीत्यहों ते निष्घृणत्वमिति भावः। कामं कुरु स्वाभिमतं कुरु । परिरम्भणं आश्लेषं तावत् से देहि । एतावतापि मां सुखयेंति सखी- वचनत्वेन वाच्यः, नायकवचनत्वेन तु व्यङ्गचः । त्वाद्विरहवेदना कयं मथा वर्ण्यते । अतो ममाभिकषितं कुरु । तत् किमिति चेत् परिरम्भणं देहि । • तावतैत्र चरितार्थत्वमिति भावः । अत्रौत्सुक्यं व्यज्यते । भाषा श्लेष एवा- कङ्कारः ।। ११ ।।
१. घा-अर्थ', 'माल-वहि भर्ल' न, पाठः ९. 'णीभो बेवं
दे' छ. ब. पाठः ३. 'माध (सहर्ष) किं मा' क. अ. म. पाठः, ४. 'भলালई
पत्वे दारुणा', पाठ:
१. 'प्रतीपचर'. ग... पाठ १. 'द्रवीभूतत्वादिति' ५, 'श्यादेत्मा
दिति' क्ष. पाठ ३. 'किं कर्तव्यं' क. छ. ज. पाठः ४. 'आश्लेषणं' क. पा.
माहती (मह५) रुहं अणुमदत्लि ? (उत्थाय) इसे आलि- कामि । दनणं पुण बांहोक्रिण पिभमहीए अवचिमं ण लम्भड । 'स्थमनुमनाम्नि इयनासिङ्गानि । दर्शन पुनर्राष्पोत्पीडेन प्रियसम्या पश्चिम न लभ्यने ।)
(आलिङ्गन मानन्द) सहि ! कठोरकमळगण्भपलको अण्णाग्मिो एय्व दे अन्ज णिच्वावदि में मरांग्प्फंसा। (सान) सहि' किं च माक्रिविणि-
तदनुनिं परिकल्प्याह- सहर्ष स्वाभिमतमीयर्यात् । कथमनुम- नाम्मि । मरणं प्रीत्यर्यात । इय सहं आलिङ्गामि त्वत्प्रियं फरोमी- त्यर्थः । सलीजनमन्निधौ प्रियतमान्किनदोष मुन्धाया अदर्शनकृनमिति मक्रया परिहरति फारिः- दर्शनं पुनर्वाप्पोलीडेन प्रियसख्या अपश्चिम न रम्यने । राष्पोत्पीडन अश्रृसमूहेन, अनुगनिहर्षजन वा सीस्वाभाव्यात् बन्धुजनानुम्ारण जनिनेन वा अपश्रिमं यस्मादन्निम नास्ति, तस्यैवावमान- सगरभाविनगा अन्त्यत्वादित्यर्थ, न लभ्यते न आप्यते, दृष्टिभसरनिरोधा- दित्यर्थः ।
अदर्शनेऽपि म्पशान्नगत् भियतनम्पर्शनस्य सविशेषमुखप्रदन्यं स्वभा- ब्लोऽनुमन्यात बथा उत्तरगम परिते भागीरभीवरान्तर्हितायाः सीता- नन्या मर्ने गम प्रथमिय गृखसे' इति, रघुवंशे च,
शतो मुत्तस्पर्शनुन्दोषलंम्भान ।' इति ।
सवि! कोरपन्या नेऽच निर्वापयति मां शरीरस्पर्श । कठोरन्य पूर्वेर्विहमिनन पनिन्य कमलत्व गर्योऽभ्यन्तर गिव
रसमजयुपेते मालतीमाधवे
हिअखळी मम बअणेण विष्णवेहि तं जणं। जघा 'ण मए मन्दभाइणीएं बोसट्टन्तस अपत्तलच्छीविळासहारिणो मुहचन्दमण्डलस्स सच्छन्ददंसणेण
a 1 पक्ष्मलः सान्द्रः । सुकुमारप्रक्का तत्वात् पुंस्त्वव्यायामादिभिश्च मृदुकठिनकाय- त्यात् कमलस्य कठोरम्योपमानत्वम् । अन्यादृशः पूर्वस्मात् प्रकारान्तरविशिष्ट ऐव । एवेति नात्र काश्चद् अम इति यावत् । अद्यनि अन्तिमदशाप्रयु- क्तत्वे किमीहयो भवतीति माग्ध्यात् प्रतीतिर्वोत्यते । निर्वापयति निर्वृत- • सुरितां करोति । सखि । किश्च मौलिविनिहिताञ्जलिर्मम वचनेन विज्ञापय तं जनग ।. किश्च अन्यच, मम वक्तव्यमिति शेषः । 'तह करेहूि' इति नायकं प्रति सन्देशम्य प्रस्तुतल्यानुसरणेन तत्समुच्चिनोति, अन्यस्य वाक्य- जातस्य प्रभक्तानुप्रसक्तिकया मध्ये प्रसङ्गात् । [मालिाब निहिताञ्जलिः] शिरसि निक्षितो युतहरतद्वयरूपोऽञ्जलिः यया, तन्माननार्थम् ।
'चूडा किरीटं केशाश्च संहता मौलयतयः ।' इति, 'ता युतात्रञ्जलिः पुमान्' इति चाररः। यथेति येन प्रकारेण विज्ञाप्यते तथा, कथ्यते इति सामर्थ्यादायाति । विज्ञापनप्रकारमाह न मया मन्दभाग्यया विडसच्छतपत्र लक्ष्मीविलामह। रिणो मुम्वचन्द्रमण्डलस्य स्वच्छन्ददर्शनेन सम्भावितश्चिरं लोचनमहोत्सवः ।
'सहस्रपत्रं एमलं शतपत्रं कुणेशयम् ।'
इत्यमरः । विखासो विन्नारः । सुख्खस्य चन्द्रत्वारोपात् पद्मश्री हरणौबि- त्यम् । वच्छन्ददर्शनन बातायनान्तरितत्वमन्तरेण स्वेच्छया कृतेन
१ 'ए विश्खन्तपुरीजली' के. म. म 'ए विअसन्तसअपत्त' वा पाठ, 'गो सम्पुण्यचन्द अण्ड ट्रामस्य मुरस्म दे सच्कन्द' क. पाट
गोडाः ।
नए विराव धम्भ- भादिधनं । मारं वारं कई मनिन्दाया। पिदिशन्दिा अगावर पराभो । सम्पदं पण धिरात्रि ।
कार्यः । (समय): Fन वचनन विज्ञापय नं बारदार निभा जरीमन्नापाः ।
दर्शनेन । सम्भावितःचनाननन्दः । तर्हि मह। वनं । दार वार भविशेष- दुस्तरायणममन्नानिमितनन् । कयनिवाहिता मग । अनिताहिताः गमिनाः । प्रभृति- शरता । अनर्थपरन्वराः उपर्युपरि एभाननाम्भरिनि सम्ब- प्रदान यमात् निगला । निविंशषन-
३५८
रसमइनर्युपेते माकतीयाचने
फथमप्यतिवाहिता मख्यमारुतचन्द्रातपप्रभूतयोऽनर्थपरम्पराः । साम्प्रतं पुनर्निरा शाऽस्मि संपूत्ता' इति ।)
तुह पिअसंहि! सैन्वदा सुमरिदन्च क्लि । ऐसा अ माहवसिरीसह- त्थणिम्माणमणुहरा बउळमाळा माळदीणिब्विसेसं पिअसहीए दष्ठ्ठन्वा । सैन्वदा हिअएण अ धारणीआ ।
(तव प्रियसखि ! सर्वदा स्मर्तव्यास्मि । एषा च माभवश्री स्वहस्त- निर्माणमनोहरा वकुळमाला मालतीनिर्विशेषं मिमसत्या, द्रष्टव्या । सर्वदा हृदयेन च धारणीया ।)
(स्वकण्ठोदुन्मुच्य बकुलमालां माघवस्यै कण्ठे विन्यस्यन्ती सहसापसुत्य साध्वसोत्कम्पं नाटयति ।)
तव प्रियसखि । सर्वदा' स्मर्तव्यास्मि । तवेति कर्तरि षष्ठी । स्मर्तव्यास्मीत्यनुवादः परिसङ्ख्यया प्रकाश्यते, नतु विधिः, अनौचित्यात् । मत्तोऽन्यत्तव स्मर्तव्यं न कदाचिदस्तीत्यर्थः । नित्यमनुक्तेऽपि स्मरणीयैव । भतो न विशेषतस्त्वमास्मिन्नर्थेऽभ्यर्थनीयेति भावः। 'आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः' इत्यत्र द्रष्टव्य इतिवत्;
'नियमः परिसङ्ख्या वा विध्यर्षेऽपि भवेद्यतः । अनात्मादर्शनेनैव परात्मानमुपास्महे ।।'"
इत्याचार्यवचनात् । एषा च माधवश्रीस्वहस्तनिमीणमनोहरा बकुंबमाको मालतीनिर्विशेषं प्रियसख्या द्रष्टन्या । सर्वदा हृदयेन च धारणीया । द्रष्टव्या धारणीयेति च विधिः, पूर्वसिद्धत्वाभावात् ;
१ 'तुए बि पिभु' कछ ज. अ. म, 'तह षि विभ', 'तुह मि'
घ. पाठः, २. 'सबीए सव्व' क पाठः. ३. 'सम्वाहा' भ. पाठ
'एडा वि मा' च म. पाट
५ 'सिर्राहस्थ' छ, ज पाऊ.. ६. 'मालदीशीविয়-
थिब्वि' क. पाठ
'सव्वधा' क. पाठ. ८. 'हिमए भा' क. ए. भ. पाकः,
१. 'ण्ठादपनीय' क. स. न.. पाठ १०. 'स्य हृदि विन्य' वा. वा. ज. स.
'साध्वसं नाट' छ पाढ.
म. पाठ ११
१. 'किळाव्। पान पुनः मत्ती कक्ष पाहः
पठोऽएः ।
भाभवः- (अपवार्य) हुन्छ !
एकीकृतस्त्वचि निषिक्त, इवावपीड्य निर्धप्रपीनकुचक्छुङ्मलयानया मे । कर्पूरद्वारहरिचन्दन चन्द्रकान्त- निष्यन्दशैवलमृणाल हिमादिवर्गः ॥ १२ ॥
"विधिरत्यन्तमप्राप्ते नियमः पाक्षिके सति । तन चौन्यत्र च प्राप्ते परिसङ्घत्येति फीत्यते ॥"
१९९
इत्याचायांक्तः । उन्युच्य ऊर्ध्वमुत्क्षिप्य, कण्ठे विन्यस्यन्तीति तदा • स्थाननिवेशनाय सूक्ष्मेक्षिकाया अवश्यग्भावमाह । सहसापसृत्य शीत्रं परतो गत्वेति नामकोऽयमिति ज्ञात्वा लज्जयापस्सृत्येत्यर्थः । साध्वसोत्कर्ष जनःक्षोभजनितं शरीरवेपथुम्, आलिझायेति प्रकृतम् ।
अचिन्तित्नोपनतं प्रियापरिष्वङ्गाश्वखमेवानुसन्दधान आह- एकीकृत इत्यादि । एकीकृतः सम्मिश्रितः । त्वचि स्पर्शनेन्द्रिये, निषिक्तः अभिवृष्ठः, 'मुखैर्निषिश्चन्तमिवासृत्तं त्वचि' इतिवत् । अवपीच्य यन्त्रनिष्पीडनेन स्वरसं संगुष्वेत्यर्थ, अभवा गाडालिङ्गनेन वक्षः सम्मृष्ण । निर्श्वग्नपीनञ्चङ्गमलया बक्षःपीडनेन वामनीक्कते स्थनीयसी नवोद्भिन्नत्वात् कमलकोशसहखत्वाद्वा स्तनमुकुळे मया,
'गादालिङ्गनयामनीकत कुचोद्भिन्नरोमोद्द्वमा '
इस्युक्तवत् । निरुपसृष्टाद् 'भुज कौटिल्ये' इत्यस्मात् निष्ठायां निर्युम इति रूपम् । अनया पुरोर्वार्तन्येति स्वभागणेयपरिणतिर्थोत्यते । हारः मुक्ता- नकी । 'ताप्रसारं तु चन्दन',
'पान - (वगतम्) न, माध इन्न' (अपवाद) ज. पठः. १. निर्मिपर्णन पाठ..
'क्षिक्या' ह. पठा
पडयो ! सादगी - (भद्दा लवङ्गिभाए मालदी बिप्पलम्भो
সব- যধি অধিचवेदनामांत्रवेदिनि ! परव्यथ । नमिषे ! इयमुरादन्न ।
चन्दन गोधी इन्दिनन् ।'
इति दैजयन्को । चन्द्रद्यान्ननिष्यन्दानि चन्द्रभान् शिला विशेषत्वात् नन्दनजनियरणम् । अन्येषां तु नत्यानन्दकः खादू' इति वैजयन्ती । कृपान किए। दिने तुहिगड । भाविड प्रकारवचनः, नन्दान्य, पृ०निशठः महानगतिशुयान्कियालदारः ॥ १२ ॥
अहूं। लगाई. ज्या मालकीषिनल्न्न, प्रयुक्तः । अहो ઃિ ઃ1
न्यायसादिनच्णन लक्ष्य परिहरति-खचित- बदनामात्रदेरिति ! व्यासः । परच्यधानभिवे ! याज्ञानाने इनि । इयम् हीराः सासकम् इनि
पमोड६ः ।
उद्दामदेह पेरिदा हमहाज्चराणि सङ्कल्पस मविनोदितवेदनानि । त्वेत्स्नेहसं विदवलम्बितजीवितानि किं या मैयापि न दिनान्यतिवाहितानि ।। १३ ।।
१६१
रुधक्षिका - म.ह ! उवाळम्भणिज्जं उबाळद्धासि । (सग्वि । उपालम्भनीयमुपालब्धामि ।)
कलहः अहो सरसरणी अदा संविहाणैग्स । (अहो सरसरमणीयता संविधानस्य ।)
तत्र हेतुमाह- उद्द। नेत्यादि । उद्दामदेहपरिढाहाः विश्ववर- सर्वशरीरदहनक्रियाः महाज्वराः महान्तः सन्तापा येषु । सङ्कल्पसङ्गमैब्धि- न्ताविरचितैः सम्भोगै [विनोदिता । प्रशमिता देदना दुःखानुभवा येषु । त्वत्स्नेहसंविदा त्वं मयि क्षिग्नेति परिज्ञानेन अवलश्चितं वान्निरुद्ध प्रयाणोन्मुख जीवितं येपु,
'अक्कृतार्थेऽपि मनसिजे रतिमुभयप्रार्थना कुरुते ।'
इति न्यायांत् । मयापीति । यथा त्वयेत्यर्थः । दिन। निं किं वा नातिवाहितानीति प्रश्नमुखेनोक्तिः । सर्वलोकविदितोऽयसर्थः, त्वथापि कामन्दक्यादिमुखेन श्रुत एव । अतः यदुःखवेदनादपालम्ममहस्येवत्यर्थः । अत्र नायिकां प्रत्यसूया व्यज्यते । अप्रस्तुनप्रशंसालङ्कार, कार्यमुम्बन कारणस्य लोकोत्तरस्य स्वानुरागस्य प्रकाश- नात् । पर्यायोक्त वा, र्थ्यांनेण गभ्यस्यानुरागस्याभिधानात् ॥ १३ ॥
तद्वचनमुपोद्वलयति उखि ! उपालम्भनीयमुपालब्धासि । उपा लम्भनीयमधिक्षेपयोग्यमर्थम, प्रतीति शेष ।
पउहंसमुखेन भबिधानचातुरी गहृदयान् प्रत्यनुस्मारयति कविः अहा मग्मरमणीयता सविधानम्य । सरसतया प्रदीप्तशृग्नाररसतया चमत्कार- पर समापाठ
'सस्मेद' ए पाठ ३ 'मया न दिवसान्मतिः
पाठ ४. उदा पाऊ ५. अक्स' ग प पाठ
पाठ २ 'म्चिनं निरुद्ध' ज ५ाढ : 'खन अवल वेदनानुपा' ८. छ. 'बेटनमुना पाठ 1787
३६२
रसमवयुपते मालतीमाधवे
प्रकरन्डः- महाभागे ! एवमेतन् ।
वं वत्सलेति कथमप्यवलम्वितात्मा सत्यं अनोऽयमियतो दिवसानंनपीत् । आवद्ध कङ्कणकरप्रणयप्रसाद- मासाद्य नन्दतु चिराय फलन्तु झामाः ।। १४ ॥
फारित्व सङ्घटनम्य विधिकर्तृकम्ग कविकर्तृकम्येति स्फुरति । अथ नायक्रोक्तमर्थ म्यसंवादेन द्रढयंस्तदानुकूल्यं प्रार्थयते - महाभागे ! इति श्रीपु त्वमेव भाग्यशालिनी, यस्वामस्य पुरुपरत्नस्येदृशस्नेह इति धोतयति । त्वं वत्सलेत्यादि । वत्सला स्वविपये खिग्धा । इति अनेन हेतुना । 'अनन 'वल्नेहसंचित' (11 13, इत्यादेरनुवादः । तत्रापि कथमपि अति- कृच्छ्रेण, अवलम्बितात्मा धारितदेहः । 'आत्मा जीवे धृतौ देहे' इति बैजयन्ती । 'कथमपी'त्यादिः 'सङ्कल्पसङ्गम' (VI. 13) इत्यादेरनुवादः । सत्यमव्यभिचरिनमित्यस्मिन्नर्थ तुलामत्ययादिकमपि मया कर्तुं शक्यमित्यर्थः । अयं जन इति हम्तस्पर्धेन काश्र्यवबर्ष्यादिकप्रदर्शनम् । इयतः इदंपरिमाणा- निति दैर्ध्याभिनयः । अनपीत् नीतवान् इति । न तु नयति नेप्यत्ति चेति त्वमिव नगश्यान्यमप्यतः परं ने जीविप्यतीति द्योतयन् भेदं प्रयुक्झे । अत एव आबदकरूणकरप्रणयप्रसादस्, 'इम्तसूत्रेऽपि कङ्कणम्' इति बैजयन्ती, आच्द्धकरुणयोः फरयोरुभयोः सम्बन्धिनो सौहृदरूपं परिचयरूपं वा प्रसादं च त्वदनुग्रहं आमाद्य । 'करप्रणये' त्यनेन समान म्वन्धत्वात् सर्वजन श्लाध्यत्वं द्योतयति,
'पाणिग्रहणसंस्कारः सवर्णासुपदिश्यते ।'
ऋनि स्मरणात् । नन्दतु समृध्नातु माऽय जन इत्यर्थात् । चिराय बहोः
फालात्, फलन्तु, फलन्तु कल्पतरवः' इतिवत् फलिता भवन्तु, कामाः
कदा नु खल्वेष कृत त्यो भविष्यतीति मनोरथाः । अविशेषनिर्देशात्, सर्वेषा-
१. 'रने "टनाँय' ज ५८ मिनिस् ट, विनिर्णय
कमेत स्फुरनि रा उस्य विस्मृ' पाठः,
निस्मिक पाठः
द पाठ
मनि' ज. पाठ
पाउ
'सूपपद्यते ।
सष्द्धिका-- मदासाथ। हिप वि अप्पडिददसञगाहसाहसा अर्थ जणो | क्रि दाणि क्रद्रुणाभर्णे करे विआरिथदिं 1
(महामाय ! द््यञपि अप्रनिहनम्ययद्गादसाहंसोऽय जनः । किमिदानीं कट्रगाभरणे करे विचार्यते |)
स्वाती - (्वगवम) द्रे! दादि! कगइत्थीविरुद् एसा किंपि उवण्णस्सदि | (हा धिक! हा भिक! कुख्खीविरुद्धमेषा किमप्युपन्यस्यति ।)
मसाकमिदि सिद्धयति ¦ अत्र सुहद्विषयो गाव॒ पकारयते । अतिशयोक्ति रल्रः | ल वस्सरेल्यादि पर्युपास्ति , मक्ररन्दसुखेन नाधिकानुनयात् | १९॥
चखादपि पाणिग्रहण क्रियमाण न कथिदोषः 1 अत. स्वयमेवाभ्युपगम्यतामिति भदव्रा सखी प्रतिपादयति-- सहाभाग ! हढयेऽपि अप्रतिहतस्यन्नाहसाहसोऽय जनः । किमिदार्मा कंद्ृणाभरणे करे विचार्यते । दृद्येऽपीति तस्य आन्तरतात् सुरक्षणीयत्वाच्च विरोधः धक्ाश्यते । अप्रतिहतं अनिषिद्ध स्वयङ्घादसाहसं पएतवननुमत्यापि नायकस्य सेच्छया ग्रहणर्ूपं साहस येन | अय जन इति मार्क कद्र णाभरण इ।६ | आवद्धकष्वणेति दुक्तयनेवादः । फर इति वातेन सथद्राटानुमतेः सौकर्यम् । कि परिचाय॑त्ते किच: कषप, न खल तत्र सशयोऽस्या दत्वथैः |
नदभितरावनविनी मास्त्यादं -- वसत्य् । हा भ्रिक } हा किक | उुरन्यीविरद्धमेता क्रिमप्युपनय । प्िमनोलनुचितत्वद्चिन्त्यमित्यभैः
(परविदय) कामन्द पुत्रि ! कातर ! किमितत् (नार्तं कम्बमाना कामन्दकग्मद्ङ्िति |) ना श्रल्दको -- (तस्याधििबुकेयुन्नैय्य) ूस्थक्षूरागस्तद्चु सनस्।ऽनन्यपरतु तचुज्यानियसख त्ययि समभवद्यत्र च तव ।
-- - - ~ - - - ~~ - - -------
तन्दहनिवारणन कार्थसग्पादनार्भूसुचिते शमय कामन्दकी प्रवेत्रयति-प्रविद्येति । साध्वसौ परतिपत्तिमाकारतो क्षयि्वाह -- युत्रि । काते | किमेतत् । प्रीति ननु तवर पितरि मातरि च मयि सनिहितायां न साहसमेतटिति पित्रायननुमतिगद्कां निरखति । कातरे इति इष्टेऽपि वस्तुनि मौग्ध्यात् शीम्वमावाच्च भीरुत्वं अवव्येयेत्यथः । तथापि एतावत् ऋातये मा मृदित्याह -- किमेतत् धतिययेन दश्यमानं कातथमिलथैः ।
कृग्पमाना साहसभयेन सोक्तम्पा चिद्युरिवि जननीं शरणवुद्धव्रा
आदलिङ्गतीव्यथः |
1चदहूदमधरस्याधःपद्रजम् । उन्नृसस्य त्रपया नार्मतमुखत्वात् । भनु
नयप्रकारश्चायम् । ~
प्रस्परानुरागम्रक्ायनेन विरहटुःखानुस्मीरणेन च तां पयवद्ापयत्ति-- `
पुरथक्षूराग इत्यादि । पुरः यादौ । चक्षूरामः चद्चुषो रमणीयत्वाभिमानेन
८
साहसिओ क्खु एसो । अदा क्षु मे पिभंसदरी उक्नम्पिदा ।
(भगवाति ! कप्णचतुदशीरजनीमहारमशानस्चार पथगमतविषमन्यय्सायो मिटापितचण्डपापण्डदण्डथुजदण्डसाहंसः साहसिक; खल्वेषः । अत; खट मे प्रियसखी उत्कम्पिता |)
संसयेषपः । अतः खड मे भ्रियसखी उत्कम्पिता । कृष्णपक्षचतुरदञ्ीरत्र,
म्टाश्मशाने इति भूनयेताटछगागिकररारुतवं योतयति । म॑हामांसविक्रया-
थेन इश्चारेण पथः .य् अन्येभ्यो व्यतिरेकेण स्पष्टः । “गिव्वडिभयुहाकोअं णिष्वत्तिभकञ्जणिन्बडत्तच्छ्म ॥
इत्यादिसेतुभयेोगाद् । विषमः खजात्यवखाक्ञानसेढुमायादेर्विरुदध व्यवसाय आरम्मदाव्यं यख । अनेनानुरागस्य गरीयस्त्वं सूचितम् । \ “सदोपेपु पुनः कर्येष्वारोच्य गुणवत्तरम् । अध्यवस्यति यः कत व्यवसायी स कथ्यते ॥ हति, "आलोचनं तु $रथषु मन्वालो दीर्सूत्रताम् । - सध्यव्यति यः चीर्धमसो धाहसिकः; स्मरतः ॥ ति च दिवाकरः । निष्ठापितः समापितः, चण्डः कूर इति घुमा रेतत्कण्ठफाण्डधटितमण्डसमरत्वै उ्यज्जयति, पापृण्डो येन, अत एव उदण्डं लोकोत्तर जदण्डयोः साहसं नोथे यस्य इति प्राणपरित्राणरूपत्योपकारस्य „गरीयस्त्व चोतयति 1 उत्कभ्पिता एतदनेन भीता; वेपितेत्यथैः, भैत्कम्पनस्य हधमयसाधारणस्यात् ! म्याजोक्तिरलङ्कारः, “ अन्यथोद्धित्स्य कम्पस्य भयन्याजेन गृहनात् । मीलति वा 1
य्तसन्द्कयी -- (गतम्) साधु ठवद्धेके! सीधु | स्थाने ग्वल्नरागापकारयागेरीयमास्पन्यासः ।
पखन-- (नतम्) द्रा ताढ { हा भश्च! (हा तात! हा अभ्व)
छायन्ट्की - वल्य साधय्।
साधः -- आत्ञाएय. ।
ललन श -- द्यममपसामनमलको्तसपरामरज्ञितचरणासुनग्मायधरर्वियोनेतमपत्यरवं मन्द्ती भमा सरश्रमंयेःयरसिकेन
वेधा. मन्दथेन, सप्र च तुभ्यं दीयत।
हि ।
तदुक्तिवयरप्राप्ततवाच्रगक्रोति -- स्वपतम् । साघु परजसतम् , गदं यस्त्विति नेपः | वप्र नयति ¦ साने योग्येऽवसरे । असु रागोपकार्योरिति तदुचिक्रमाटुक्तिः । गरीयसोरतिमहरेः । उपन्यासः स्वविवक्षितद्वारतयोरफि ।
जथ तदक्त्या पयेवन्धापिनष्यत्वं नायिकाया आह -- हा तात! हा भम्नेनि । हेनि निषादे ! अभ्मिन्नवतर् युवाभ्यां न सन्निधिः कृत र्ध. । अध्वा युप्पदत्िलष्ुनेन मयेदमध्यनपित्तमिति ।
जात्रारनम्नम्या परयम्थिनत्वठपलक्ष्याद् -- वत्स माधवेति मत्मिधानादु >ेषर्ातादिमान्नेधिग्दय नापश्त्य इति योतयति |
आदङ्ापयति तद्वचनश्चवण सादरत्वमाह ! सथानपिकारिणा इत्य पूतदानस्य अछ्नन्वादिगनी दानापिङ्तरेवा-
स्माभि शतिर्गृयुदरितन मार्मण दीयत ?त्याह -- इयगिलयादि । सामन्ता, ट्मन्तादरु भवा राजनः, प्मावती'्धरस्य चक्रवर्ितवादस्य च तदात्मभृतत्वात्
न्मनिण्या) न्ता ता ८“ (प्तक वच इचः श्रसरमारिकाः त र [। भ ११ रः = ९५
[न्द । परागः सुमनो भ--- “ (8 5 ---~ नि न स्य ~+ ५, श्प ज्“ ररटायर्! | ष्टमा ई. पडि रया यस्यं । क््पद्युरतं
4 9 ॥ = 2 [ववी \ 0. अ, गेत्र 1 तोप [8१ एवः जदन्यः 7 1 दरवद म रवत् वृदियनने | "स्पत्य तोफ तयाः = ५ न~~ त [न र दृट्-{८ ' जप्ल्यश्ेत नति सवसुणद त सित्यावं एवमुणो ऽप्युपलाटनीयत्व 6 0 नरम यो भ्) पथस वद्धिः ¦ संद. "त द्वद नृत्थयुणयोः भह्ुय्ये ताद्पयैतादिना न+ "~+ 1 तद्द 2 छन्देन रद वूःस्यमन्तरण सए = ६५५ 6 3८1१ १९ ८ र > ॥ ५ 1>१। १५ \वासु.८ ५ ॥ ~ +~" -+ > परमः & ~न गदति कका यति | “गन्थनेनि प्रगे तलमृतसय , दारकम॑णीतरेतरानु २ य 1 (दि [शक 9 उनन् [क ९ म् मू रिप भ भ तय दा भाविनीरृद्धि मूनणदि ¦ ममेति मूरिि्ुस्वेन देव्राततेन क न (रतान ५
(५,
गत्र दता हदा च खयं खञिरुनन्डनः ॥1
तिब दानग्ररणयो £ 7 ; नर योतश्रतिं | चदरिण पत्र चेत्यनु्तसयुचयात् न्दा ति.तापत्वमद्धतपरिह्यराय व्यङ्यति । तेष्व न व॒ सम्रयुणतय, समानसम्डन्धत्वन च प्रकट्यति | दीयते रपू दलश्दत्या लटन किन्त इत्यथैः, अमिाषिकरख विकाहविेसुगि वदक्ष्यमायल्वत् | .यस्गेय पाय तत्या प्रयद्ः, युल्कीतेनाव् ।
ष्टम यङ; प्रदधिर चन युहन्युखेनाह--फितं "ग्रोन ॐ, माय रिठा ¦ >= रप्ति कुषुट्रयानुव्रयिनां सद्रहः ।
>~ न्मन "ञ्च; पश्र ' ति +, तगोरि (रदानां उमम चुम ण |
न 1) ॥ [ रि 1, 2 [ति , [ किया ^ क 1 [
साधवः -- तच्किमिति बप्पायित॑माननं भग्वलयाः । पामन -- (चीयगद्ररन नेत्रे परिमर्ज्य) उत्स ¦ दकिसपि क्र्याणिन ब्तुकमारिि । साधवः -- नन्वान्नाएय्येव भगप्वती । सन्द -परिणनिरसणीयाः प्रीनयस्तद्विधनाममपि तव सान्या देतुमिस्तेषं तथ ।
-~~------=--~- -
टपफ्ठे न्व॑सम्भावित दः खमुपटक्चयाह --तदिंति । यसात् चिशपुक्तस
भगवत्याः रयस्य फङ्तिववेनैदानीं हपस्यावसरः, वैस्मादित्यथैः । किमिति क्नाद्धेता । पाप्यायितं भश्चुलोद्धमनविचिषठं । ध्वाप्पोप्मभ्यासुद्रमनेः (६-१-१६) इति क्वपि निष्ट |
ववीवराश्टन कापायवच्यान्तेन । ष्सान्तस्वश्रटः' इति वैजयन्ती । वाप्पट्वुनाह-- दत्य ! किमपीति सचनयादरजननार्थः । कस्याणिनं महाभाय्वादु ¶विप्यन्तमृद्धियाखिनमितति खत एव तु उुदेरविङ्कतत्व॑स्वस्याः
वे ४4
सेदट्वाट्रनोयमृ च सूचयति । वक्तुकामा न छ वदामीति तदभ्युपगमना- नन्तरं विवक्षां व्यनक्ति }
{नि [श्व म पे £ [> तराया निवरौयनि -- नुरवधारणे, आद्चापयस्देव भगवती ।
दुप्ठरमधि तलयेत इति भावः । दिः विवक्षितमाह -- परिणतील्यादि । परिणतिरमणीयाः
८ [+ ४0 रचय ९, टरा [ग लेल भ (न रस्म; चिरपरिच्य त्यथः, मनोहरा " रातयः ेदाः, बहुवचनेन बहुमुखल् व्यज्यत । सवद्विधानाम्
"
२६६ ` रसमज्ञयुपेते मारतीमाधे
साहसिओ क्खु एसो । अदा क्षु मे पिभंसदरी उक्नम्पिदा ।
(भगवाति ! कप्णचतुदशीरजनीमहारमशानस्चार पथगमतविषमन्यय्सायो मिटापितचण्डपापण्डदण्डथुजदण्डसाहंसः साहसिक; खल्वेषः । अत; खट मे प्रियसखी उत्कम्पिता |)
संसयेषपः । अतः खड मे भ्रियसखी उत्कम्पिता । कृष्णपक्षचतुरदञ्ीरत्र,
म्टाश्मशाने इति भूनयेताटछगागिकररारुतवं योतयति । म॑हामांसविक्रया-
थेन इश्चारेण पथः .य् अन्येभ्यो व्यतिरेकेण स्पष्टः । “गिव्वडिभयुहाकोअं णिष्वत्तिभकञ्जणिन्बडत्तच्छ्म ॥
इत्यादिसेतुभयेोगाद् । विषमः खजात्यवखाक्ञानसेढुमायादेर्विरुदध व्यवसाय आरम्मदाव्यं यख । अनेनानुरागस्य गरीयस्त्वं सूचितम् । \ “सदोपेपु पुनः कर्येष्वारोच्य गुणवत्तरम् । अध्यवस्यति यः कत व्यवसायी स कथ्यते ॥ हति, "आलोचनं तु $रथषु मन्वालो दीर्सूत्रताम् । - सध्यव्यति यः चीर्धमसो धाहसिकः; स्मरतः ॥ ति च दिवाकरः । निष्ठापितः समापितः, चण्डः कूर इति घुमा रेतत्कण्ठफाण्डधटितमण्डसमरत्वै उ्यज्जयति, पापृण्डो येन, अत एव उदण्डं लोकोत्तर जदण्डयोः साहसं नोथे यस्य इति प्राणपरित्राणरूपत्योपकारस्य „गरीयस्त्व चोतयति 1 उत्कभ्पिता एतदनेन भीता; वेपितेत्यथैः, भैत्कम्पनस्य हधमयसाधारणस्यात् ! म्याजोक्तिरलङ्कारः, “ अन्यथोद्धित्स्य कम्पस्य भयन्याजेन गृहनात् । मीलति वा 1 - ¢
=
तदिष्ट सुषदयायां रात { सत्तः ध्रताद् परिचयदमायाः सर्वता पा दिर॑सीः ॥ १६ ॥
~~~
[य
चिरपसिचियष्टेधी एको न्वं नवमिच्छतिः
इ्युक्ताहोकाटु्तीमीनां तलत्सद्यानां महापुरुषाणाम् , धनं सवासराजीते चैत्री तेषाब्.. ... इति बहाभारतोक्तः,
"रक्षोरमाठ् कमतः पर्वणि पणि यथा रसविशेषः । तद्त्सल्ननमेत्री विपरीतानां त॒ विपरीता ॥
इति वचनाद् । त्वद्िषोनामिति भभद्ुरसडतव हेतुरुक्तः । हेत्वन्तरमपि तेन सषठचिनेति -- अहमपीति । ठ माल्या पूज्या, वैधं तैभेलवगण्यत्म् , हेदुभिः पिवृधर्मवः खखतवं पोषणं रणं विचोपदे्ः प्रत्या खामिकपितेष खेहतः प्रदृिरितयदिभिदपरिमितेः .कारणेरितयथेः । तद् तस्मादिति मि जीवन्यां प्रीतिमद्स्य यस्मात् खप्नेऽप्यनाङ्कयत्दमित्यथः, इह अस्या, भुवद नायाभिदयुपरश्चुणं सबौस्ररक्षणसम्पन्नार्या सलाः कदाचिदप्यनाशङ्कयभ्यसनतव तथापि शेहतो वक्तव्यमिति वदामीति प्रतीयते । पुत्रस्तु वत्स तात! . इति वचनात् तातेत्यामन्त्रणम् ।- रतः मत्, "प्धा्चसिद्ं (५-२-७), परलतात् प्र्िद्रपरितिने करे, फाटीरथैऽसताविः, मच्छरीरविमोकषादृध्वमित्यथैः, परिरङ्कूणायाः ग्रेड ताददैवतो मतु वा मा वा, चिरं परिवयजनितादस्मदाथि्तया दुः मा भूदिति दाक्षिण्वपर्ययात् कारुण्यात्, शर्वैशा सरकरकरेण
~~----~------------------~-----------
साधवः- अहो। नांन्सल्यादतिज्ञादाने प्रसङ्गः ।
नेफरन्छः-- मपवति !
निच्यूटमीहरु संरकि गुपोज्न्द्रलेनि !
३७१
उभयोर्गभिगात्यादि कमनुरागमताधावेध्य दृश्रूपेण पर्मपनीत्वगाश्रितारत्र स्त्रीत्वं चादृष्ट्र पेणेत्यर्थः । 'सावी भार्या भुत्तः जिगु" इति गनुवचनान् 'बादशंस्यं परा गर्मरुदत्त एव गया जुतः ।'
दृति रामायणोफः,
'न्यि' हिंगे यूरस्लोकान्न माद्रक्ष्या विशेषनः ।'
इति महाभारताचेः । मा विरंगीः निदृणे भानः । 'जुगुप्साविरामप्रमादार्था- नामुपसंख्यान' (वा० २-३ २८) इति पचमी। 'व्यापरिभ्यो रम' (१-३-८३) इति परस्येपनन् । अत्राप्रस्तुत्तमनंगाग्यद्वार,, कार्यमुरोन कारणस्य वात्सल्यरग प्रदारानात् । पूयमा दिए, 'सौहार्दत्धानि विचेष्टितानि' इत्युक्त- स्यांनुसन्धान कार्यन ॥ १६ ॥
वात्सल्य चमन्करोधि - बान्सल्यान् खेहात्, अतिज्ञामति चतिवृर्मि गद्धति, प्रसङ्गः ५९नप्रन्नावः । एतद्विषये संख्येव पक्तव्यत्वाभावादिति मावः ।
उपपत्त्या तदानापग्पिादनम्गान्यनियममा श्राव्यान्त्रयेत्यादि । [श्वान्यान्दया) पृञ्यदनभया, नयनोत्सवकारिणी निरनियरात्रषष्ययरोगात्, निर्वृटसाहुद भरा बाढायमत्र ने प्रस्तुनो यादल्याणपरित्यागाध्यवसायनिश्वल- टेन पर्यन्तना नं.नः सीन्डभरः हात्तिगणे यया, गुणांज्ज्वला पुणेः सहजैः
पाठ
रसमज्ञथुपेते सारुतीमाधवे
पदकमेव हि वश्ी्रणं गरीयो
युप्माकमेवमियमिंथ दि चवीमि ? 1 १७॥
सन्दे -- बत्छ साकव॑। धवः -- आन्लापयं ।
छन्दक -- त्स माङ्ति।
ग्रत -- आणवेदु मअवदी । (आश्चपग्रत् मगवती 1) शीटमाधुयौदिभिः कारिकः विनयादिभिश्च प्रदीप्ता । इतिः सर्वत्र मरकारवाची । एवप्रकारं वस्त्विति शेषः । एकैकं प्रत्येकमेव ण द्वितीयापैति । शगर्मधरत्वममिनवयोवनत्वभप्रतिदपत्वममानुषदयक्तितवं चेति महती खल्वियमन्थपर्म्परा । सर्वाविनयानामेकैकमप्येतेषामायतनम् । करिमुव समवाय! इति कादभ्बर्ुक्तवत् । वशीद्रणं एतदधीनताकरमौषधं मन्त्रपदं वा । करणसाधनोऽत्र ल्युत्ययो न मावसाधनः । भरीयः अपुननिरृत्तिकारिवान्महत्तरम् । एकेकमेवेतयुक्तेः कियत समवाय इति घोत्यते । युष्माकमिति गुरुषु बहुदचनम् । एवमिति भत्तः' परस्ताद्! इति वचनहेतुमूतवात्सस्वविषयत्वामिनयः । इतिः प्रकारे । अधृश््दो भ्यावृततौ , अस्मिन् प्रकारे, किं पुन्ैवीमि जवाड्मनसगोचरोऽस्या भाग्यसम्पदित्यथैः । स्र छान्यलिङ्गमतिश्रयोक्तिन्ाठद्धारः ॥ १७॥
अथ सर्वोपकारक्षमस्य
धिरोपेण गृहस्य सेषासय इवाश्रमाः ॥*
प्तयादिर्प्रतियिराश्रमत्रयात् प्ररास्तस्य गृहस्थाश्रमस्य दम्पत्योः परस्परमानुरस्ये एव समथधर्मैसाधकरत्वात् सहधर्मेचरणोपदेशाय द्वयोराभिषठस्यं करोतिय माधवेति ।
आज्ञापयेत्यादरः ।
वर्हे मारतीति ।
आन्नाएयतु सगवतीत्यवधानं चोतयति |
दयन्न ~ प्रया सित्रे चन्धुता घा समग्रा दयं कामाः दम्यौ जीदितं वा| त्रा भना धमद्पछ पलल्फान्य बन्सया्नमन्तु | १८ ॥
(महामाय ! द््यञपि अप्रनिहनम्ययद्गादसाहंसोऽय जनः । किमिदानीं कट्रगाभरणे करे विचार्यते |)
स्वाती - (्वगवम) द्रे! दादि! कगइत्थीविरुद् एसा किंपि उवण्णस्सदि | (हा धिक! हा भिक! कुख्खीविरुद्धमेषा किमप्युपन्यस्यति ।)
मसाकमिदि सिद्धयति ¦ अत्र सुहद्विषयो गाव॒ पकारयते । अतिशयोक्ति रल्रः | ल वस्सरेल्यादि पर्युपास्ति , मक्ररन्दसुखेन नाधिकानुनयात् | १९॥
चखादपि पाणिग्रहण क्रियमाण न कथिदोषः 1 अत. स्वयमेवाभ्युपगम्यतामिति भदव्रा सखी प्रतिपादयति-- सहाभाग ! हढयेऽपि अप्रतिहतस्यन्नाहसाहसोऽय जनः । किमिदार्मा कंद्ृणाभरणे करे विचार्यते । दृद्येऽपीति तस्य आन्तरतात् सुरक्षणीयत्वाच्च विरोधः धक्ाश्यते । अप्रतिहतं अनिषिद्ध स्वयङ्घादसाहसं पएतवननुमत्यापि नायकस्य सेच्छया ग्रहणर्ूपं साहस येन | अय जन इति मार्क कद्र णाभरण इ।६ | आवद्धकष्वणेति दुक्तयनेवादः । फर इति वातेन सथद्राटानुमतेः सौकर्यम् । कि परिचाय॑त्ते किच: कषप, न खल तत्र सशयोऽस्या दत्वथैः |
नदभितरावनविनी मास्त्यादं -- वसत्य् । हा भ्रिक } हा किक | उुरन्यीविरद्धमेता क्रिमप्युपनय । प्िमनोलनुचितत्वद्चिन्त्यमित्यभैः
(परविदय) कामन्द पुत्रि ! कातर ! किमितत् (नार्तं कम्बमाना कामन्दकग्मद्ङ्िति |) ना श्रल्दको -- (तस्याधििबुकेयुन्नैय्य) ूस्थक्षूरागस्तद्चु सनस्।ऽनन्यपरतु तचुज्यानियसख त्ययि समभवद्यत्र च तव ।
-- - - ~ - - - ~~ - - -------
तन्दहनिवारणन कार्थसग्पादनार्भूसुचिते शमय कामन्दकी प्रवेत्रयति-प्रविद्येति । साध्वसौ परतिपत्तिमाकारतो क्षयि्वाह -- युत्रि । काते | किमेतत् । प्रीति ननु तवर पितरि मातरि च मयि सनिहितायां न साहसमेतटिति पित्रायननुमतिगद्कां निरखति । कातरे इति इष्टेऽपि वस्तुनि मौग्ध्यात् शीम्वमावाच्च भीरुत्वं अवव्येयेत्यथः । तथापि एतावत् ऋातये मा मृदित्याह -- किमेतत् धतिययेन दश्यमानं कातथमिलथैः ।
कृग्पमाना साहसभयेन सोक्तम्पा चिद्युरिवि जननीं शरणवुद्धव्रा
आदलिङ्गतीव्यथः |
1चदहूदमधरस्याधःपद्रजम् । उन्नृसस्य त्रपया नार्मतमुखत्वात् । भनु
नयप्रकारश्चायम् । ~
प्रस्परानुरागम्रक्ायनेन विरहटुःखानुस्मीरणेन च तां पयवद्ापयत्ति-- `
पुरथक्षूराग इत्यादि । पुरः यादौ । चक्षूरामः चद्चुषो रमणीयत्वाभिमानेन
८
साहसिओ क्खु एसो । अदा क्षु मे पिभंसदरी उक्नम्पिदा ।
(भगवाति ! कप्णचतुदशीरजनीमहारमशानस्चार पथगमतविषमन्यय्सायो मिटापितचण्डपापण्डदण्डथुजदण्डसाहंसः साहसिक; खल्वेषः । अत; खट मे प्रियसखी उत्कम्पिता |)
संसयेषपः । अतः खड मे भ्रियसखी उत्कम्पिता । कृष्णपक्षचतुरदञ्ीरत्र,
म्टाश्मशाने इति भूनयेताटछगागिकररारुतवं योतयति । म॑हामांसविक्रया-
थेन इश्चारेण पथः .य् अन्येभ्यो व्यतिरेकेण स्पष्टः । “गिव्वडिभयुहाकोअं णिष्वत्तिभकञ्जणिन्बडत्तच्छ्म ॥
इत्यादिसेतुभयेोगाद् । विषमः खजात्यवखाक्ञानसेढुमायादेर्विरुदध व्यवसाय आरम्मदाव्यं यख । अनेनानुरागस्य गरीयस्त्वं सूचितम् । \ “सदोपेपु पुनः कर्येष्वारोच्य गुणवत्तरम् । अध्यवस्यति यः कत व्यवसायी स कथ्यते ॥ हति, "आलोचनं तु $रथषु मन्वालो दीर्सूत्रताम् । - सध्यव्यति यः चीर्धमसो धाहसिकः; स्मरतः ॥ ति च दिवाकरः । निष्ठापितः समापितः, चण्डः कूर इति घुमा रेतत्कण्ठफाण्डधटितमण्डसमरत्वै उ्यज्जयति, पापृण्डो येन, अत एव उदण्डं लोकोत्तर जदण्डयोः साहसं नोथे यस्य इति प्राणपरित्राणरूपत्योपकारस्य „गरीयस्त्व चोतयति 1 उत्कभ्पिता एतदनेन भीता; वेपितेत्यथैः, भैत्कम्पनस्य हधमयसाधारणस्यात् ! म्याजोक्तिरलङ्कारः, “ अन्यथोद्धित्स्य कम्पस्य भयन्याजेन गृहनात् । मीलति वा 1
य्तसन्द्कयी -- (गतम्) साधु ठवद्धेके! सीधु | स्थाने ग्वल्नरागापकारयागेरीयमास्पन्यासः ।
पखन-- (नतम्) द्रा ताढ { हा भश्च! (हा तात! हा अभ्व)
छायन्ट्की - वल्य साधय्।
साधः -- आत्ञाएय. ।
ललन श -- द्यममपसामनमलको्तसपरामरज्ञितचरणासुनग्मायधरर्वियोनेतमपत्यरवं मन्द्ती भमा सरश्रमंयेःयरसिकेन
वेधा. मन्दथेन, सप्र च तुभ्यं दीयत।
हि ।
तदुक्तिवयरप्राप्ततवाच्रगक्रोति -- स्वपतम् । साघु परजसतम् , गदं यस्त्विति नेपः | वप्र नयति ¦ साने योग्येऽवसरे । असु रागोपकार्योरिति तदुचिक्रमाटुक्तिः । गरीयसोरतिमहरेः । उपन्यासः स्वविवक्षितद्वारतयोरफि ।
जथ तदक्त्या पयेवन्धापिनष्यत्वं नायिकाया आह -- हा तात! हा भम्नेनि । हेनि निषादे ! अभ्मिन्नवतर् युवाभ्यां न सन्निधिः कृत र्ध. । अध्वा युप्पदत्िलष्ुनेन मयेदमध्यनपित्तमिति ।
जात्रारनम्नम्या परयम्थिनत्वठपलक्ष्याद् -- वत्स माधवेति मत्मिधानादु >ेषर्ातादिमान्नेधिग्दय नापश्त्य इति योतयति |
आदङ्ापयति तद्वचनश्चवण सादरत्वमाह ! सथानपिकारिणा इत्य पूतदानस्य अछ्नन्वादिगनी दानापिङ्तरेवा-
स्माभि शतिर्गृयुदरितन मार्मण दीयत ?त्याह -- इयगिलयादि । सामन्ता, ट्मन्तादरु भवा राजनः, प्मावती'्धरस्य चक्रवर्ितवादस्य च तदात्मभृतत्वात्
न्मनिण्या) न्ता ता ८“ (प्तक वच इचः श्रसरमारिकाः त र [। भ ११ रः = ९५
[न्द । परागः सुमनो भ--- “ (8 5 ---~ नि न स्य ~+ ५, श्प ज्“ ररटायर्! | ष्टमा ई. पडि रया यस्यं । क््पद्युरतं
4 9 ॥ = 2 [ववी \ 0. अ, गेत्र 1 तोप [8१ एवः जदन्यः 7 1 दरवद म रवत् वृदियनने | "स्पत्य तोफ तयाः = ५ न~~ त [न र दृट्-{८ ' जप्ल्यश्ेत नति सवसुणद त सित्यावं एवमुणो ऽप्युपलाटनीयत्व 6 0 नरम यो भ्) पथस वद्धिः ¦ संद. "त द्वद नृत्थयुणयोः भह्ुय्ये ताद्पयैतादिना न+ "~+ 1 तद्द 2 छन्देन रद वूःस्यमन्तरण सए = ६५५ 6 3८1१ १९ ८ र > ॥ ५ 1>१। १५ \वासु.८ ५ ॥ ~ +~" -+ > परमः & ~न गदति कका यति | “गन्थनेनि प्रगे तलमृतसय , दारकम॑णीतरेतरानु २ य 1 (दि [शक 9 उनन् [क ९ म् मू रिप भ भ तय दा भाविनीरृद्धि मूनणदि ¦ ममेति मूरिि्ुस्वेन देव्राततेन क न (रतान ५
(५,
गत्र दता हदा च खयं खञिरुनन्डनः ॥1
तिब दानग्ररणयो £ 7 ; नर योतश्रतिं | चदरिण पत्र चेत्यनु्तसयुचयात् न्दा ति.तापत्वमद्धतपरिह्यराय व्यङ्यति । तेष्व न व॒ सम्रयुणतय, समानसम्डन्धत्वन च प्रकट्यति | दीयते रपू दलश्दत्या लटन किन्त इत्यथैः, अमिाषिकरख विकाहविेसुगि वदक्ष्यमायल्वत् | .यस्गेय पाय तत्या प्रयद्ः, युल्कीतेनाव् ।
ष्टम यङ; प्रदधिर चन युहन्युखेनाह--फितं "ग्रोन ॐ, माय रिठा ¦ >= रप्ति कुषुट्रयानुव्रयिनां सद्रहः ।
>~ न्मन "ञ्च; पश्र ' ति +, तगोरि (रदानां उमम चुम ण |
न 1) ॥ [ रि 1, 2 [ति , [ किया ^ क 1 [
साधवः -- तच्किमिति बप्पायित॑माननं भग्वलयाः । पामन -- (चीयगद्ररन नेत्रे परिमर्ज्य) उत्स ¦ दकिसपि क्र्याणिन ब्तुकमारिि । साधवः -- नन्वान्नाएय्येव भगप्वती । सन्द -परिणनिरसणीयाः प्रीनयस्तद्विधनाममपि तव सान्या देतुमिस्तेषं तथ ।
-~~------=--~- -
टपफ्ठे न्व॑सम्भावित दः खमुपटक्चयाह --तदिंति । यसात् चिशपुक्तस
भगवत्याः रयस्य फङ्तिववेनैदानीं हपस्यावसरः, वैस्मादित्यथैः । किमिति क्नाद्धेता । पाप्यायितं भश्चुलोद्धमनविचिषठं । ध्वाप्पोप्मभ्यासुद्रमनेः (६-१-१६) इति क्वपि निष्ट |
ववीवराश्टन कापायवच्यान्तेन । ष्सान्तस्वश्रटः' इति वैजयन्ती । वाप्पट्वुनाह-- दत्य ! किमपीति सचनयादरजननार्थः । कस्याणिनं महाभाय्वादु ¶विप्यन्तमृद्धियाखिनमितति खत एव तु उुदेरविङ्कतत्व॑स्वस्याः
वे ४4
सेदट्वाट्रनोयमृ च सूचयति । वक्तुकामा न छ वदामीति तदभ्युपगमना- नन्तरं विवक्षां व्यनक्ति }
{नि [श्व म पे £ [> तराया निवरौयनि -- नुरवधारणे, आद्चापयस्देव भगवती ।
दुप्ठरमधि तलयेत इति भावः । दिः विवक्षितमाह -- परिणतील्यादि । परिणतिरमणीयाः
८ [+ ४0 रचय ९, टरा [ग लेल भ (न रस्म; चिरपरिच्य त्यथः, मनोहरा " रातयः ेदाः, बहुवचनेन बहुमुखल् व्यज्यत । सवद्विधानाम्
"
२६६ ` रसमज्ञयुपेते मारतीमाधे
साहसिओ क्खु एसो । अदा क्षु मे पिभंसदरी उक्नम्पिदा ।
(भगवाति ! कप्णचतुदशीरजनीमहारमशानस्चार पथगमतविषमन्यय्सायो मिटापितचण्डपापण्डदण्डथुजदण्डसाहंसः साहसिक; खल्वेषः । अत; खट मे प्रियसखी उत्कम्पिता |)
संसयेषपः । अतः खड मे भ्रियसखी उत्कम्पिता । कृष्णपक्षचतुरदञ्ीरत्र,
म्टाश्मशाने इति भूनयेताटछगागिकररारुतवं योतयति । म॑हामांसविक्रया-
थेन इश्चारेण पथः .य् अन्येभ्यो व्यतिरेकेण स्पष्टः । “गिव्वडिभयुहाकोअं णिष्वत्तिभकञ्जणिन्बडत्तच्छ्म ॥
इत्यादिसेतुभयेोगाद् । विषमः खजात्यवखाक्ञानसेढुमायादेर्विरुदध व्यवसाय आरम्मदाव्यं यख । अनेनानुरागस्य गरीयस्त्वं सूचितम् । \ “सदोपेपु पुनः कर्येष्वारोच्य गुणवत्तरम् । अध्यवस्यति यः कत व्यवसायी स कथ्यते ॥ हति, "आलोचनं तु $रथषु मन्वालो दीर्सूत्रताम् । - सध्यव्यति यः चीर्धमसो धाहसिकः; स्मरतः ॥ ति च दिवाकरः । निष्ठापितः समापितः, चण्डः कूर इति घुमा रेतत्कण्ठफाण्डधटितमण्डसमरत्वै उ्यज्जयति, पापृण्डो येन, अत एव उदण्डं लोकोत्तर जदण्डयोः साहसं नोथे यस्य इति प्राणपरित्राणरूपत्योपकारस्य „गरीयस्त्व चोतयति 1 उत्कभ्पिता एतदनेन भीता; वेपितेत्यथैः, भैत्कम्पनस्य हधमयसाधारणस्यात् ! म्याजोक्तिरलङ्कारः, “ अन्यथोद्धित्स्य कम्पस्य भयन्याजेन गृहनात् । मीलति वा 1 - ¢
=
तदिष्ट सुषदयायां रात { सत्तः ध्रताद् परिचयदमायाः सर्वता पा दिर॑सीः ॥ १६ ॥
~~~
[य
चिरपसिचियष्टेधी एको न्वं नवमिच्छतिः
इ्युक्ताहोकाटु्तीमीनां तलत्सद्यानां महापुरुषाणाम् , धनं सवासराजीते चैत्री तेषाब्.. ... इति बहाभारतोक्तः,
"रक्षोरमाठ् कमतः पर्वणि पणि यथा रसविशेषः । तद्त्सल्ननमेत्री विपरीतानां त॒ विपरीता ॥
इति वचनाद् । त्वद्िषोनामिति भभद्ुरसडतव हेतुरुक्तः । हेत्वन्तरमपि तेन सषठचिनेति -- अहमपीति । ठ माल्या पूज्या, वैधं तैभेलवगण्यत्म् , हेदुभिः पिवृधर्मवः खखतवं पोषणं रणं विचोपदे्ः प्रत्या खामिकपितेष खेहतः प्रदृिरितयदिभिदपरिमितेः .कारणेरितयथेः । तद् तस्मादिति मि जीवन्यां प्रीतिमद्स्य यस्मात् खप्नेऽप्यनाङ्कयत्दमित्यथः, इह अस्या, भुवद नायाभिदयुपरश्चुणं सबौस्ररक्षणसम्पन्नार्या सलाः कदाचिदप्यनाशङ्कयभ्यसनतव तथापि शेहतो वक्तव्यमिति वदामीति प्रतीयते । पुत्रस्तु वत्स तात! . इति वचनात् तातेत्यामन्त्रणम् ।- रतः मत्, "प्धा्चसिद्ं (५-२-७), परलतात् प्र्िद्रपरितिने करे, फाटीरथैऽसताविः, मच्छरीरविमोकषादृध्वमित्यथैः, परिरङ्कूणायाः ग्रेड ताददैवतो मतु वा मा वा, चिरं परिवयजनितादस्मदाथि्तया दुः मा भूदिति दाक्षिण्वपर्ययात् कारुण्यात्, शर्वैशा सरकरकरेण
~~----~------------------~-----------
साधवः- अहो। नांन्सल्यादतिज्ञादाने प्रसङ्गः ।
नेफरन्छः-- मपवति !
निच्यूटमीहरु संरकि गुपोज्न्द्रलेनि !
३७१
उभयोर्गभिगात्यादि कमनुरागमताधावेध्य दृश्रूपेण पर्मपनीत्वगाश्रितारत्र स्त्रीत्वं चादृष्ट्र पेणेत्यर्थः । 'सावी भार्या भुत्तः जिगु" इति गनुवचनान् 'बादशंस्यं परा गर्मरुदत्त एव गया जुतः ।'
दृति रामायणोफः,
'न्यि' हिंगे यूरस्लोकान्न माद्रक्ष्या विशेषनः ।'
इति महाभारताचेः । मा विरंगीः निदृणे भानः । 'जुगुप्साविरामप्रमादार्था- नामुपसंख्यान' (वा० २-३ २८) इति पचमी। 'व्यापरिभ्यो रम' (१-३-८३) इति परस्येपनन् । अत्राप्रस्तुत्तमनंगाग्यद्वार,, कार्यमुरोन कारणस्य वात्सल्यरग प्रदारानात् । पूयमा दिए, 'सौहार्दत्धानि विचेष्टितानि' इत्युक्त- स्यांनुसन्धान कार्यन ॥ १६ ॥
वात्सल्य चमन्करोधि - बान्सल्यान् खेहात्, अतिज्ञामति चतिवृर्मि गद्धति, प्रसङ्गः ५९नप्रन्नावः । एतद्विषये संख्येव पक्तव्यत्वाभावादिति मावः ।
उपपत्त्या तदानापग्पिादनम्गान्यनियममा श्राव्यान्त्रयेत्यादि । [श्वान्यान्दया) पृञ्यदनभया, नयनोत्सवकारिणी निरनियरात्रषष्ययरोगात्, निर्वृटसाहुद भरा बाढायमत्र ने प्रस्तुनो यादल्याणपरित्यागाध्यवसायनिश्वल- टेन पर्यन्तना नं.नः सीन्डभरः हात्तिगणे यया, गुणांज्ज्वला पुणेः सहजैः
पाठ
रसमज्ञथुपेते सारुतीमाधवे
पदकमेव हि वश्ी्रणं गरीयो
युप्माकमेवमियमिंथ दि चवीमि ? 1 १७॥
सन्दे -- बत्छ साकव॑। धवः -- आन्लापयं ।
छन्दक -- त्स माङ्ति।
ग्रत -- आणवेदु मअवदी । (आश्चपग्रत् मगवती 1) शीटमाधुयौदिभिः कारिकः विनयादिभिश्च प्रदीप्ता । इतिः सर्वत्र मरकारवाची । एवप्रकारं वस्त्विति शेषः । एकैकं प्रत्येकमेव ण द्वितीयापैति । शगर्मधरत्वममिनवयोवनत्वभप्रतिदपत्वममानुषदयक्तितवं चेति महती खल्वियमन्थपर्म्परा । सर्वाविनयानामेकैकमप्येतेषामायतनम् । करिमुव समवाय! इति कादभ्बर्ुक्तवत् । वशीद्रणं एतदधीनताकरमौषधं मन्त्रपदं वा । करणसाधनोऽत्र ल्युत्ययो न मावसाधनः । भरीयः अपुननिरृत्तिकारिवान्महत्तरम् । एकेकमेवेतयुक्तेः कियत समवाय इति घोत्यते । युष्माकमिति गुरुषु बहुदचनम् । एवमिति भत्तः' परस्ताद्! इति वचनहेतुमूतवात्सस्वविषयत्वामिनयः । इतिः प्रकारे । अधृश््दो भ्यावृततौ , अस्मिन् प्रकारे, किं पुन्ैवीमि जवाड्मनसगोचरोऽस्या भाग्यसम्पदित्यथैः । स्र छान्यलिङ्गमतिश्रयोक्तिन्ाठद्धारः ॥ १७॥
अथ सर्वोपकारक्षमस्य
धिरोपेण गृहस्य सेषासय इवाश्रमाः ॥*
प्तयादिर्प्रतियिराश्रमत्रयात् प्ररास्तस्य गृहस्थाश्रमस्य दम्पत्योः परस्परमानुरस्ये एव समथधर्मैसाधकरत्वात् सहधर्मेचरणोपदेशाय द्वयोराभिषठस्यं करोतिय माधवेति ।
आज्ञापयेत्यादरः ।
वर्हे मारतीति ।
आन्नाएयतु सगवतीत्यवधानं चोतयति |
दयन्न ~ प्रया सित्रे चन्धुता घा समग्रा दयं कामाः दम्यौ जीदितं वा| त्रा भना धमद्पछ पलल्फान्य बन्सया्नमन्तु | १८ ॥
(र *
उपत्रियति--्रय प्रिग्नमे. मि वयस्यः, बन्धुता मातापिवृततम्बनना जानन तुल्लदीना ननदः, प्ामिजनरन्धुसदहाय-यम्तन् (४-२-४३) इति ना) तेदरव्ययदिभानात् । समग्रा समन्ता । सायः समुच्चये | “= दिक्योपनननो. } गद्धयमरे च' इति जयन्ती | क्रापाः काम्यन्त इति सान्दिविषरा.. म्प्र; तनाथननता धनयन्यादिमग्रद्धयः, जीवितं न्यस प्ट नृव प्ाणनारषष्ध् , †
"टरीरमाये न्द्ध वनपराधनम् ॥"
-न्यरः। व् जन्नोऽत्रणि स्मुर्यं । अआवान्तरमवेन राधिद्वयत्भिको
रतिरसन सपगऽन्यनं नयच्डाम्या सरुष्वः; | सता भारणपोपणापिक्ततव्वेन
(वृद्धा = मातापि साध्ठी मायो चुतः रिः ।
सययनः न्वा मनव्या मनुगत्रवीत्
मि यन्नन् । धरेमनागः घनत उद्य याया, सवणा पित्रा दता अनिपाक्षिकं * * ~ द ^~ ^~ ५ ^ > न नोर्यनं = {पिनां न प
५१३१7“ ररक्ष धृमकव (किः त्यज्म्ू | नि व ९ वेः कु्यीन् सजपा मम्वातिः दर्यु्न [1
# <~
६1." मृचुरन्नःन | एमि कदूम्नि = तनन्दय भ्मदपिर्मीवो उनतत पत् वयन् ;
८ ॐ ~~ ~~ ~ ~ ~ ह
३७४
रसमर्युपेते मालतीमाधवे
अमी दाराः' इत्यादिप्रयोगात् । इति इत्थंभूतं वस्तु । इतिशब्दो भिन्नक्रमः। इति ज्ञातमस्त्विति सम्बन्धः । अन्योन्य परस्परम् । वत्सयोरिति विदितवेदि- तव्यत्वेऽपि बालत्वात् ज्ञानदार्थ्याय पुनः पुनः प्रबोद्धव्यत्वं धोतयति । ज्ञात- मस्त्विठि राजाज्ञावत् श्रुतिस्मृतिवचनं गृझताम् । न पुनरत्र संशयः कार्य इति विधिः। तीणां पुंसां च गर्ता पर्मदाराधान्योन्यं मित्रादिकः कामादिकश्च वर्ग इति ज्ञातमस्त्विति सम्बन्धः । प्रेयो मित्रं परमवितभभूमित्वात्, वन्धुता नित्य प्रियहितान्वेषणात् सुखदुःखयोरभेदेनानुभवाच्य, कामाः झुखहेतुत्वात्, सम्पदः भोग्यसामग्रीसम्पादनात्, जीवितं परस्परविरहे तस्यापि दुःखावहरेवेन जिहासितत्वाच्चेति भादाम् ।
'मितं ददाति हि पिता मितं आता मितं झुत्तः । अमितस्य तु दातारं भतीरं का न पूजयेत् ॥ ' इति,
'नास्ति स्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषणम् । पतिं शुशुश्वषते यत्तु तेन स्वर्गे महीयते ॥'
इत्यादिभिरुभमलोकोपकारात् खीणां भर्ता मित्रादिः,
"धर्मार्थकामकोर्येषु गायी पुंसः सहायिनी । " इति,
"विदेशगमने चास्य सैव विश्वासफारिणी । " इति,
"अपत्यं धर्मकार्याणि शुश्रूषा रतिरुत्तमा ।
दाराधीनस्तथा स्वर्गः पितृणामात्मनश्व हि ॥"
इत्यादिसि स्मृतिवचनः पुंसां धर्मदारा मित्रादि। कथ्यते इति ज्ञेयम् । 'ज्ञात-
मास्त्व' त्यनेनोपनिषदात्मज्ञानव्यतिरिकानां ज्ञानानां प्रवृत्तिनिवृत्त्युपयोगित्वादेतत्
ज्ञात्वा परस्पराव्यभिचारेण सहधर्मचर्या कार्येत्युपदेशो बोत्यते,
"अन्योन्यस्याव्यभीचारो भवेदामरणान्तिकः ।
एष धर्मः समासेन ज्ञेयः खीपुंसयोवेरेः ।। "
• इति मनुवचनात् । अनया च वाचोयुक्त्या प्राजापत्योऽयं विवाहो नतु
गान्धर्व इति सूचितम्,
१ 'पतिशुश्रूषणं यत्तु' क पाठ २. 'भोग्येषु' श. पाठः ३. 'ना प्रवृति'
क. ग. ए. ज. पाठ ४० 'पर.' क. पाठः.
छोडदुः ।
१७५
मंदारन्दः - अथ किम् । लवङ्गिका जहा तुले आणवेध । (यथा यूयमांज्ञापयथ ।) फामन्दकी - वत्स ! मकरन्दै ! अनेनैव मालतीनैपथ्येनै अपवारय स्वर्षरिणयायात्मानम् । (इति पैटलकमर्पयति ।)
इति मनुवचनात्,
"सहोमौ चरतं धर्ममिति बाचानुभाष्य छु । कन्याप्रदानमभ्यये प्राजापत्नो विधिः स्मृतः ॥"
“दृच्छयाभ्योन्यसंयोगः कन्यायाश्च वरस्य च । गान्धर्वः स विधिज्ञेयो मैथुन्यं फामसम्मवम् ॥"
इंत्युक्तेः, स्वेच्छासंयोगस्य चात्राकथनाव, परस्परानुरागस्य च सर्वविवाहोप- कारकत्वात्, तावता च गान्धर्वविता इत्याभावात् । अत्रोल्लेखोऽलङ्कारः, एफस्य निमिचवशादनेकधा ग्रहणात् । अन्योन्यं च मित्रमित्यादिज्ञानस्य परस्पर- साधारण्येन फधनात् ॥ १८ ॥ .
अध नायकयोसपामुद्रितत्वात् सखा सखी च तद्वचनमनुवदतः-- अथाकिमिति ।
यथा यूयमाज्ञापयथ तथैतग्ठानार्थानतिक्रमादित्यर्थः । अथ स्वाभिळपितस्य माळीप्रदानस्य निर्वृत्तत्वात् मकुवरख नन्दम- विवाहस्य छलेन निर्वाहाय मदयन्तिका संग्रहणाय च अनाशद्धनीयमग्राम्यं
१. 'मकरन्दः- भगवति! अस किम्। घ. च च, पाठः २. कवनिका भश्रवदी अधानापयति' क. पाठः ३. 'न्द । त्वमनेनैव' क. न. पा. पाठ ४. जैय वैयाहिकेन माल' फ. च ज. अ न, 'न वैवाहिकेन साल' छ. पाठ, ५. 'न प्रखाधितः परि' क..न, 'न अवतारित प्रगर्तयस्क परि' यस, 'न लपवारितः प्रवर्तस्थ परि' क. ग, 'न परिवारितः प्रवर्तस परि' ८. पाठः ६. 'परिणयात्मानं' क, 'परि- नाययात्मानं' चतवः 'परिणयनाय ।' छ. पाठ.. ७. 'णयायात्मनः' स. पाठः, ८. 'पट्टाले' क, 'पट्टालर्फ' स. प. शठा,
१. 'काररवाए' रा. ग ५. छ.ग पाठ २ 'स्यादितत्यज्ञानस्म' छ, पाठः,
'च्छास्त्रानातिक्रमा' क. प्र. ज. पाठ
पकरन्दः -- यदान्नापयति सग्वैती । याबदितधित्रनवनिकामन्तधौय तैपथ्य धारयामि । (टक गृहीत्वा निष्ान्तः |) माधवः -- भगवति ! रखभमपि षहु्नथसङ्टं दयेत् षयस्यस्य ।
कामन्दकी -- र्स्त्वमस्यां चिन्तायाय् ।
कमुपायमुपदिशति--[षत्स गकरन्देति ।] अनेनेति नरेन्रानुपरेषितनिरदेशः , भारुतीनैपथ्येनं मालत्यथनार्डरजातेन, अपवारय अदय । मासर्तनिपध्येे त्युक्ते सामर्थ्यान्मारतीमविनेति सिद्धयति । सवपरिणयायं आनो भदयन्तिकाविवाहाय । थात्मान स्वं | अपदौरिते वतयस्वेति परे छादितं परखाप्येत्यभः |
पटक भामरणपेटकम् ।
सौरादीदधायशङ्याद~-- सुरुम उपायवात् युप्रापस्षपि, बहनथै-
स्कं बहुभिन्य॑सनैर्विपर्म, दुरन्तमिति यावत्, रा्ोऽमा्ययोशच क्षोभदेतुत्वात्। हिरवधारणे | "हि हेताववधारणे ईति वैजयन्दी । एतद्टस्त॒ नन्दनाति सन्धानं मदयन्तिकादरणं च! बयस्यसति क्हकातये चोत्यते । खुर्ममपीण््यादि मात्याञ्चा |
उपायापायशहराभ्यां युचिन्तितक्षेमतयां तमवशापयति -- [त्व मिति ।] अस्यामीरर्यां, चिस्तायां काथविचारे, त्वं फः । िशव्दः क्षप न ऽपि । तव कः सम्बन्धः कायौन्ेन्तायाम् । णसास्वधिकारो, युष्मा$ वु ` फ़कभोक्तृतवमेयेत्यथैः ।
१. शयथन्ना ण.ठ. न्न ज. पाठ.. २. यसि, च, परार, ३. 'बती (पट ग. पाठः. ४, (तथा रोति ।) ' ए. छ. स, क्च, म. पाठः. ५. ुलभबत' छ. ल, य, पाठा. ६. ्व्मातेडटः ॐ. प्र, च, (न्थमिति सद्धट' ३, "नथेकमतिष्ट ज, पाठः. ५, श्ुटयिद वयर्ग्स्य' रु, घ्य" ज, (दटमेतद्
साधवः -- एवे, सरबलेव जानाति । (भविद्य)
४, 1 सष्ठश््दः - (विहस्य) क्यस्य { सारुखस्ि । (सोदकं ससितं च परयन्ति |) क्षवः -- (परिष्वज्य) संगवति ! कृतधुण्य एव नन्दनः, यच् प्रियवयस्यसीदश मनसा पुद्रतेमपि कासयिष्कत ।
~~~ --~-~----- --~-~ --- ~~ --- -----=------>--
तदभिप्रायमनुसरति -- [एवमिति ।] भगवल्येवेति इह पू य॒था, तथातः परमपि मगवल्येवाखिनग्रं भमाणन् । यसचिन्ता तु चापठमेयेपि भावः । अत्र "कस्तव मित्यादिना दृष्टस्य राजरोपमेषितवलम्वसनेन (त्तयैरक्षयमषीमर्निसुख मूखिद्नन्दन" विति वक्ष्यमाणेन नस्य पुनः नलेच्मसादादिना दृष्टस्य वीजस्यान्वेषणस्ूो ग्॑सन्धिरारमभ्यत इत्यनुन्थेयस् ।
मारत सनिधविवोक्तेरि वैहस्येदुक्तिः । माङलयस्मीति यदि कश्चिद्
^
भे प्रगल्भते तर्दिं जानीम इत्यथः ।
सकोतुकं वेषस्य सखिष्टतेन रमणीयता , सस्मि पसः लीलादलम्बने हास्यरसन्यञ्चकल्वात् ।
परिष्वज्यति स्वकाय।थ तस्याः का्यकरणेऽपि शषृत्ति युशिष्येषतां चानुसन्धाय हपादालङ्यित्यथः ! ददश मास्तीनेषभूपितं एर्वमषीति फ भश्वनस्य प्रकटीमावात् ; कामयिष्यते कारुकलेनाभिम॑स्वते । . चयदि मार्तीवेपमूपितस्य 'धन्य। नन्दन" इति स्तुतेरिदिममूताहरणे, छदममयोगात् । स व १* विहसन् )' स" ज “(विहसन् ) (सवैः ज. पष्ठः २, श
सष़्ोतुके पद्यः क.स.य, (से सविस्मयं सकतुक प्रद््यःछ. ज पा ३ ठुकस्मितत पयय ख. च. पाठ ४. माद् -- (मकरन्दं परिष्वज्य सोषा) , पञ, च, ‹(गाद मक्तरन्दं परिष्वज्य
कामन्द यी -- तन्या माठतीमाध {इते निमयं धक्षगनेन अस्यद्रिदारिकनायाः पध्रादुदनार गध्यवता् । सुंरिहितं च तत्र भवा टिक द्रव्यजातमव्रहारिस्िया । भूय गादोक्कण्टकटोगद्रछर पृणष्डावृपाण्डुच्छ स्ताभ्बरुटी पसः भिनद फचितव्यानम्रपूगदमाः
~~~ ~-~----~~ ~~
इताऽसात् प्रदेलान्निषदय, अस्सद्िहरिक्ायाः असन्मछ्य, पश्रात् , प्श्चिमभाग ठति निपिक्ततया जनेरपरिननतत्वीय, उघानवाटे उप्मानपदेशे गम्यताम् । निः तत्र मन्त इत्याह -- सुमिहितं सुट स्ग्पादितं, वेवाहिदः शिनाहः प्रयोज्यस्य रत्, श्रयोजनय' (५-१-१०९) इति २(क ए ज॒ ), द्रव्यजातं लाजयकुभ च्छमीपह्वरजादिपढाथ॑समूहः | सुविदितमित्यनन पुरोहितवय" ऽपपादितत्व तत्प मिभ चोत्यते । भूयशचति पुनश्च कथ्यते इत्यथः ।
सम्भोगसण्धनद्रव्य समास्या उयानगारवोदयनघ्वमाह -- गाटोत्क्टेत्यादि । गाह चिरविरदादन्तःप्ररूढा पियस्मागमोत्कण्ट। यासां, कठोराः मोदाः,
"वाला खा पोडनानब्दात् तटपरि तरण सिनता यावदूप्व
मोदा स्याद् पचपन्नाद्चदव)ि प्तौ गृद्धतमिति नारी ॥
ति रतिरहस्योक्तेः; गाटोर्कण्टाश्च कडोरेव्य याः केरल्वध्वः तासां गण्डवद्वपाण्ड्च्छेशपद्वल्यछः । ` {पर्पण्डुत्वौदमसत्तखवम्याच विदो पणद्रगोपादान, प्रकृत्या कलकरवणत्वात् फररंच्रहर्ण) विरपवरतिनां दलानासुफेयत्वाद् , अवतारय संरछताना धावस्यरलावण्वातिन्यपरसिद्धः;
= == ~ = ~~ ~ ~~ ~= ~~~ +~
1 1 श
१, त्स मातापि ! यत्स | पताः य पाठः. २ द प्मद्वारेण पन र, पाठेः. ३, निन निनम्यतारुदष्मतलवनरमद् ' 5 निन मम्य्ना विवादमखायंमस्मद् ` थ, ९ च, नेन गल्यतुनादमनय।समस्सद"' = क्षि य, व्येन गम्यता मुद्दमप्लायम् । यस्ति त्त्र दौयिकामाः पशशटूयानवार । जं पाठः ४ वाटिकायाः २\ष्वारः।' घ ज. ल्ल जष्वर | करपाट ५ नान्दितिः छ पाठः £“ ^ , तत्रैव द रु छ ऊप्तनत व ~ पदः ७ नया च्व नम्बादिततमार्ते ) भूवथ क़ पाट. ८, "गण्डाच्छपान्ड छ ल णद. ९५" षिन" टस. पटिः
कीफरजग्धिषुगदन्त्निस्यशरिवस्तद्शेवो गमाः दष्धिदय'तुङ्कटतयः प्रेयो विधास्यन्ति बार ॥ १९॥
----~~ ~ ~~ ~~ --- ~ ~--- = ~= ~अ ~~ ~~ थ चव भ ~~ ॐच र
॥सास्युवतिकूपोलषाण्डु ताम्बूखबष्टी मरुणनखरिः पारितं वा वधूम्थः }' हयादिप्रयोगात् । ताभ्वृरीपरलैः नागेवीसमृहैः पिनदरफरिति व्यानम्रपगद्रमाः आशिः सञ्चातफलः, अत एवं तद्धरण व्यानमनचीकाः ्रमुकबृक्षा येषु । तप्नोखी नाम रमन्त सताविशचेषः, तत्फठख ऊर्व्यां भक्षणेन सुग्धाः; फोमसाः विरिणं एथिणां व्धाह्ाराः शब्दा भेषु । ५,...,..,. , तद्र कोरुक् परस् । | अपि रोफरं फाङ' '" """ '"' ]7 वि, - । “लखी विकिरसतुण्डी नीडजा व्रातगाम्यपि ।' एति चैजयन्ती ! विदिःर्शव्देन सेर्वधिता रीखपक्षिणः शुक्षादय उच्यन्ते । तद्धुवः उचानमूमे्मांमाः प्रदेशाः 1 भेङ्खितमालुदधटृरेपः सन्दमादृतचकिता मातुट्रुता एव दृतिः प्रान्तावरण यपु । “फटपूरो गीजपृरो स्वको मातुख््कः ॥, ५५,.......... प्रा सीन प्रान्ततो वृतिः ।*
दखयसरः । प्रेयः भियतमं वरति वैदश्नयात् सम्भोगसाम्राऽ्यं सूचति । विधास्यन्ति रसिप्मिन्ति । वं युपो, पीद्धिव्चनखस् युष्मच्छब्दस्य वामादेशः { अग्र नष्टरागप्रलानःनयुखदासोपयुक्रव्यसम्पक्िरदीपनान क~ रारिकादि यकुनिङ्नकोटाहसनां सद्धावशच प्रतिपाद्यते । भ्मातुुहनत्वबसाम्बूठशृसवाननानि च प्युः । तस वहिः फीडक्नङघनिषड्चराणि इति रतिभवनविन्यासे वात्यायनोक्तेः । उडात्तमखहमारः, सभृद्धिमद्भस्तुबणेनात्
भठरततरम मदयन्तितमामकरन्दाभयनं यादत् शवातष्यम् । माधवः --- (सरषम्) कटयाणवत्तं कस्याणसश्पटुपरिषटाव्
लः ~= दिद्धिथा एव्वं पि णो भविस्सदि? (दि एवमपि नो भविप्यति ?)
वश्वरन्दः --- कथयम सन्देहः ।
नि 11 त
अर्दः प्रदेशस्य सनोहर्वाव , लान्तरगमनस्यानपेक्ितत्वसुच्यते -न्रदयन्तिच्छषङ्रन्दारशद सदयन्तिकाया सक्रन्दस्य वागमने, यावत् यतयरिम्रिणेन कारेन भवेत ताव॒स्छ(लदधि । अनेन श्वपरिणयायेगदयुक्तमथै निश्चाययति !
दर्पात् खभागधेयं चमत्रोति -- कृट्याणवतां पुण्यवतां, कटथाणसय्पत् मज्गलपम्द्धिः, उपरिष्ठाद् ऊर्ध्वम् । वीप्साप्यथीदनुसन्येया, ' उपयरीत्यथः, (सम्पत् सम्पदमनुवध्राति' इति विवक्षितत्वात् ।
एवशदि ना मरिष्यति? [एव] अयमपि मकरन्दविवादहरूपः मकारः । अपिमाधवविवाहं सथुदिनोति । नः असकृ; भविष्यतीति कठुमयोगात् किं भदिप्नतीति प्रभे पर्यवश्यति ।
मश्चसोत्तरमाह -- थं केन प्रकारेण, त्र घस्िन्नर्थे | फरसिद्ध प्रमाणतो निणीतत्वात् सन्देहस्य न कचिदुपपत्तिरित्यथैः ।
[1
१ “गत्वा ख तत्रैव! घ क्ष, "ज, श्यतस्ततरैवः च. पाठ,. २. कल्याणा न्ठरावतंसा हि कल्याणः क. ञ्च घ, 'कर्याणसनम्पत्या इष्टं भव' छ, "कल्याणान्तरापतंद। कल्याणः ज. पाट, ३ भभदतु पाठ ४८ "कल~क क्च्छाणं एव्वं पि छ पाठ. ५ भ्एदं पि", षद् पिपियणो! ज, पाठः, ६, माव -- सयः कड च 'छाम -- क्रथं" ध. ज. १४६. . ५ भज्य सन्देह एवाश्र भवतः ए, प्र.न, "कथमत्र सन्देहो भवतः सख द छ, प्क एष सन्देह एवाश्र मवतः च) 'कथं सन्टद्धा सवतः' ज; (कथमेष सन्देदयोऽत्र मवक्ष-' ट पाठः.
सदधिकः न~~ इद पिरदीष् १ (शरुत प्रियदए्या ) `
कान्द -- वत्स मकरन्द ! भद्रे स्वक्धिकि । इतः प्रषिष्ठारहे । । स्लठत्पै -- सषि { तुश वि न्त्व ? (सखि । स्यापि गन्तम्यम् £) , सथङ्धिका -- (विहस्य) संपदं क्स थ्व एस्थ उक्ण्डामो । (साग्पतं खट वयमन्नीक्तण्ठामहे 9
(रति निष्ान्ताः कामन्दकीरुवम्मिफामकरन्दाः !)
---- -----------~--__~~ ~ -- ~ ~~~ ~~ ~
= ~ ~~~ ०
मारतीं हादयति -- श्रतं प्रियसख्या । एतदचनेमिति शेषः |
इतः अनेन मार्गेणेति विवाहखानमागामिनयः । अथवा भरसरात् मदेादिति । प्रतिष्ठामहे गच्छामः 1 समवप्रमिभ्यः खः (१-३-२२) इत्या-
त्मनेषदम् ।
सलीविरहासहत्वादाह -- सख । त्वयापि अन्तव्यमिति एका मनो भ्यज्यते । अपिशब्दादितरयोगैमनं भवतु नाम, ्द्गमने त्वयुक्तमिति चोत्यते ।
विहस्येति । स्यापि गन्तव्य“मित्यनेन बिरहा सहत्वं तया सूचितमभ्य सोस्मागमाट -- सारपरतं खल वयमत्रोक्ण्ठामहे । साम्प्रतमिति चिरर्थितमियसषमागमनिदैतायां त्वयीदानीं, उ्रादिरहरूमे वस्तुनि, ` उत्कण्डामदे जभिलापुका भवामः । वर्तमानसामीप्ये ठट् | तहने व्यमेधीता भविप्याम, सदा सम्मोगरसिकतया ब्रष्टमेवानवकारादिति भावः ¦
श्न 3 0 व
تیره
माद्राीडन, निडायतमः ।
सगमरमित्य इदानीम्मिन: ।
आमृलकष्टकिदि । आलमदेशं यावत [कण्टकिनो] पुरमितो नान्ययोरन्तगदेशो [नाहः], 'बाला दाद्भुत्री पशु' नि अजयन्नी । आद्राः स्विला दलानीवाहुल्यां दम्य । है- साधयणेन रहा। अनेन मात्त्विकविकार उत्तः । गो नालो य००, आद्राणि सन्मनि मधूना वा मिकानि, अलीमहानिदान सम्यनिनिगमासान्नगश्रयणेन पर ५६ए। मान्नानि कर्न पाणिनन् ।
मटि, पाणिय।'
अनि वैजयन्ती । धन निदाननः निदाणे मि इव कामम्नेन भन्नापिन इनियन हिन्नपक्षे करेण स्वभाদिনা, ५० नयामि हिनि धातुः । आरक्तपइनं हणम्। तिर । नलिन्यामरस्थ था।
इति वैजयन्ती । ५०० मा गाम्या वर
1.
षष्ठोऽः ।
षष्ठोऽः ।
अस्याः करेण करमाकलयामि कान्त- मारक्तपरूजमिव द्विरदो नलिन्याः ॥ २० ॥ (इति निष्कान्ताः सर्वे ।) इति मालतीमाधवे चौरिकाविवाहो नाम ॥ षष्ठोऽङ्कः ॥
३८३
आकलनमात्रे तात्पर्यात् । बाभकोपमानग्रहणे दोषो नाशङ्कनीयः, सर्वथा साम्याभ्युपगमे सर्वोदाहरणभङ्गभसन्नात् । अत्र दृधान्तोऽलङ्कारः, नायकस्य नायिकायाः, करस्य च द्विरदस्य, नलिन्या रक्तपङ्कजस्य च बिम्ब- प्रतिनिम्बभावेन निर्देशात् । विशेषणाना तु समासद्भयवशाद् विम्पन तिबिम्ब भावः प्रदर्शित एव । करमाकल्यामीत्युक्तेः
'पाणिग्रहणसस्कारः सवर्णासूपदिश्यते ।'
इति स्मृतस्य पाणिग्रहणमङ्गलस्य विचिवत् करिप्यमाणत्वसूचनादविकल- शास्नार्षानुष्ठानमुमयलोकोपकारकं कविकुलमुकुन्दः कन्दलयतीत्यशेपमति- मङ्गकम् ।। २० ।।
मालतीमाधवल्येत्थ षष्ठाकस्यार्थचर्चनम् । पूर्णज्योतिःप्रसादेन चके पूर्णसरस्वती ।।॥
।। इति षष्ठोऽङ्कः ।।
१. 'द सरस्या' क छ ज. म न. पाठ..
६. 'टपि उकल', २. 'मुभयकुलोप' स पाठ..
अथ सतमोऽङ्कः।
(ततः प्रविशति बुद्धरक्षिता ।)
बुद्धरक्षिता अझरे । सुसिलिट्ठमाळदीणेवच्छलच्छी- विप्पळद्धर्णन्दणकरग्गहो अमचभूरिवसुमन्दिरे गअवैदसिंविहाणए हिँ इखेमेण गांवाइदो मअरन्दी अज्ज जैसेहिं णन्दणावासं जैवगओ । वेदो भअवदी णन्दणम (पुच्छिअ णिआवसहं गंदा ।
(अाहे ! सुश्लिष्टमालतीनेपथ्यलक्ष्मी विप्रलब्धनन्दनकरग्रहो अमात्य- भूरिवसुमन्दिरे भगवतीसंविधानैः क्षेभेण गोपायितो मकरन्दः अद्यास्माभिः नन्दनावासनुपगतः । ततो भगवती नन्दनमापृच्छय निजावसथं गता ।)
अथ पताकानायकदृत्तान्तस्य पृथक प्रतिपादनाय प्रवेशकमारभते - वतः प्रविशतीति । 'नियुक्तैव हि मया तत्र सखी बुद्धरक्षिता' इति मदय- न्तिकासमागमने नियुक्तत्वाद् बुद्धरक्षिताप्रवेशः । -
सुसिकिट्ठेत्यादि । सुश्लिष्टमालतीनेपथ्यलक्ष्मी विप्रलब्धनन्दनकरमहो भूरिवसुमर्मान्दरे भगवतीसंविधानः क्षेमेण गोपाथितो मकरन्दः । सुश्लिष्टया सुष्ठु घटितयेति भेदापरिज्ञाने हेतुः । मालतीनेपथ्यलक्ष्म्या मालतीषेप- परिग्रहशा भया चिअलब्धः प्रतारित [नन्दनकरग्रहः] नन्दनस्य विवाहो येन । भगवस्याः संविधानैः वाह्य जनोत्सारणस्वसखीजनपरिवृतत्या बकुष्ठना- पवारकस्थापनादिभिः उपायैः, क्षेमेग रक्षया गोपाचितः छादितः । अद्यास्माभि- र्नन्दनावासमुपगतः । अस्माभिरिति लवङ्गिकादीनां सङ्ग्रहः, सहेत्यर्थः । तो भगवती नन्दनमापृच्छय निजावसथं गता । ततः जामातृगृहगमनानन्तरं तस्मात् गृहाद्धा, आपृच्छय अनुज्ञाप्य, [निजावसथं] स्वाविहारं, गता ।
•णन्दणाकरकर' क. सय पाठः 'बदनिअणसं' क स अ, 'बदीए सं''ज पाठः पाठ.५ 'दो अज्ज मअ' ज पाठः ६ ८. ४ 'न्दो। २० 'हो भूषिन्नु' च. छ. पाठः ३- 'विहाणेण क्खे' क छ ज. न. (नृलति । अज्ज' क पाठः. 'अझे णन्द' ज. पाठा, 'अझे वि नन्द' क. स. म, 'अले बहुए सम गन्द' छ, उनगटा' क च छ. ज २. न. पाठः ९. 'अदो' ज. पाठः १० 'माळाईद्दभ' ३. ट. पाठ', ११ 'आगदा' ७. पाठः
१, खस्वसद्धी' ग. पाठ.
३८६
रसमनर्युपेते मालतीमाधवे
(अयं च नववधूवरप्रवेशविरचिता काऊ कोमुदी महोत्सवमात्रपर्याकुला- अपपरिजनः प्रदोपोऽनुकूलयिष्यत्यद्य नो व्यवसितम् । साम्प्रतं च त्वरमाण- कामः कामयितुं सपादपतनपभ्यर्च्य पुनर्वलात्कारेणाभिद्रवन् मकरन्देन निष्ठुर मभिहतो जामाता । रा च वैलक्ष्यरोपनिर्भरो क्षुभितः प्ररुदितभस्फुरद्वदनो 'न से साम्प्रतमनया कौगारवन्धक्या प्रयोजनम्' इति सशपथं प्रतिज्ञां कृत्वा बासभवनान्निर्गतः । तदेतेन प्रसङ्गेन मदयन्तिकामानीय मकरन्देन संयोज यिष्यामि ।)
(निष्क्रान्ता ।) ।। इति प्रवेशकः ।।
धारणे । तस्मिन्नेव पर्याकुलाः संभ्रान्ताः परिजना यस्मिन् इत्यनेन रक्षिणा- मध्यनबधानं धो ध्यति । 'प्रदो पो रजनीमुखम्' इत्यमरः । अनुकूलयिष्यति अनुकूल सफलं कारष्यति । न इति भगवत्युपदेशेन स्वरया लवङ्गिकायाश्चोद्यमं सूचयति । व्यच सितं अध्यवसितं, मदयन्तिकाहरणरूपं कार्यम्। स्वव्यवसिता- नुकूल्ये हेत्वन्तरमपि समुच्चिनोति - साम्प्रतं च त्वरमाणकामः कामयितुं सपादपतनमभ्यध्ये पुनर्बलात्कारेणाभिद्रवन्मकरन्देन निष्ठुरम मिहतो जामाता । साम्भतं त्वरमाणकाम इति शनैः शनैः विलम्भणे कृते कर्तव्यस्याभियोगस्या- कालप्रवृत्तेरनौचित्यं द्योतयति, 'सङ्गतयोबिरात्रमधः शय्या ब्रह्मचर्यम्' इति कामसूत्रोक्तविरुद्धानुष्ठानात् । पुनरित्यभ्यर्थनफलस्याला भादित्यर्थात्, कामयितुं रन्तुमभिद्रवन् अभिगच्छन्, निष्ठुरं देहाभिवासवेदना यथा गज- रात्रमनुवर्तते तथा निर्देयं अभिहतः गर्दभेनेव कृतव्यायामकठिनाभ्यां चरणाभ्यां ताडितः । स च वैलक्ष्यरोषनिर्भरा वञ्चितः - क्षुभित इति वा - ढुलुक्खिदो इति वञ्चनार्थ देशीपदम् - प्ररुदितैप्रस्फुरद्वदनो 'न मे साम्प्रतमनया कौमार- चैन्धक्या प्रयोजनम्' इति सशपथं प्रतिज्ञां कृत्वा वासभवनान्निर्गतः । 'विलक्षं चेष्टते चितं यचद्धलक्ष्यमुच्यते ।'
ति वचनात् स्ाभिप्रायभन्न जनिताभ्यां वैलक्ष्यरोपाभ्यां [निर्भरः] पूर्णः, १, 'त्यर्थः' ज पाठः, २. 'मुपयत्र्त्तते' स. पाठः ३. 'तस्फुर' ग. पाठ...
ततः प्रविराति यय्यागैतो मकरन्दो ख्यज्िका च })
भ
मकरन्दः --लयङ्षिफे! अपि नाम इद्धरधिता्ान्तः भगवतीनीतिविजेष्यते ।
अत एवं श्चुमितः; .त्ररुदित साश्व स्फुरद् परुषषचनाय पफुरदधरं सुख यस । समारवन्धस्य कैमरे कन्यात्वे अन्धक्या कुरुट्या चारितरहीनयेति माधवानुरौगभवाद मनसि ृतोक्तिः । सशपथ् समरत्यये ^इयं मया कदाचित् श्रयते चेदिषटदेवतागबश्िरुह्वको महापातकी च॒ मविष्यामी'त्यादियापसहितमित्यथः । तदुढत्तान्तस्य ॒स्वामिमतानुरूल्यं देवोपपादितमनुसन्धत्ते-तदेतेन म्रङेन मदयन्तिकामानीय मकरन्द योजयिष्यामि । एतेन् भरलावेन भाख्तीभस्पनसान्त्वनाघवकाश्चरामाद् सरपमगिन्या मदयन्तिकाया जानय्~ नोचित्याददाङ्कारपदत्वमिति मावः ।
नन्दनगृहागमनस्य तत्कोपनिगेमनस्य् च वृत्तस्य मदयन्तिकानयन्य च वर्तिण्यमाणस्य सूचितत्वात् भवेरदासुपसंहरति-निम्कान्तेति ।
॥ इति रमेशः; ॥
1
सथाङमारभते पताकादृत्तान्तकथनाय, 'सानुन्धं पताका स्याद्" इति वचनात्--ततः प्रविशतीति । शग्यागतः शयनतल्वर्तीति नववधूत्वाभिनयायोक्तिः । ।
दुद्रकितासल्ता बुद्रक्षितमनुष्रविष्ठा ! मगवरीयीतिः कामनद्या उपायप्रयोगः इत्यनेन पूत्रिकादिवदुक्तमकारानुष्ठानमेवास्याः. प्रयोजक-
१. विध्त्- च. ट पाठ २ श्गतो मालतीवेश्ो मकः क. अच. ज पाटः
३ भक्--अपिःच पाठ. ४८. नीतिर्विप्प्यति' क. पाठः,
४
व ~ ~ ~ - ~~ १,२. "वधक्याख ट. च. पाट ३. "राय मनंसि' क, छ. पाठः- ४ प्न सहु सथेोजः [2 पठः % #॥ 'ाङ्तीनिर्यर्सनः न्त पाट. ६
लयङ्धिका -- टं सन्देहो दाभाअस्छ ? कि वहुणा । जह एस मद्धीरसंे तह जाणामि तेण वबदस्ण आणीदा बुदधरक्खदाए मदअन्विथा तति । ता 3त्तरीआचवारिदो सुत्तर्छक्खण चिड् ।
(कथं सन्देहो महामागस्य £ किं क्हुना यथेष मज्ञीरदाटदस्तथा जाने तेन व्यपदेशेनानीता उुद्धरक्षितया मदयन्तिकेति । तदुत्तरीयापवारितः युप्तरक्षेण तिष्ठ 1 )
भकरन्दः -- बाढं । (तथा करोति । ) ,
व्यापारस्तु तदीय एवेति दयोत्यीति ¡ विजेष्यत प्रदयूहान् निरस्य फरदायिनी विष्यति । "विपराभ्यां जः' (१-३-१९) इत्यात्मनेपदम् 1
कथ सन्देहो महाभागस्य £ रि बहुनेति । सन्दहामावोपपात्तं यक्तुकामा काथत्यासत्तिमनुमाय विवक्षितमाकषिपति--यथैव मञ्जीररब्दः, श्रुयते इति शेषः, तथा जाने तेन न्यपदेशेनानीता बुद्धरक्षितया मदयन्तिकेति । तेनेति पूरद्धतितत्वाच् प्रृतेयरामरीः । व्यपेदेश॒न “मारुत्या परिकोपितस्तव भ्रात्ता सशपथं प्रतिज्ञाय नितः, अतस्तं निभत्सैनसान्त्वनाभ्यां खं आतरचगवतिनीं कुर्विति वचनम्याजेन ¦ अनेन ता एदेण प्सङ्गेण मदन्ति जाणीज मञरन्देण सज्ञायद्स्सं' इति बुद्धरक्षितावचने संघटयति ¦ तदुत्तर
यापारतः युषप्तरक्षण तिष्ठ | उपारवस्नणावकण्ठतः, उप्त सुतः; मारव नष्टा तट्याजन् । ह
[
षटक्षं नपुं शरव्ये नासी व्याजे नियुतेनना। इति चैजयन्ती ।
१
१, "को मन्दहोकं ज क्ञ.ज पाठः २. श्यो एत्थमहा क प्राठः ३. ` सदाणुर्मावस्स च प्राठः _ ४, ससद सुणीयदितहःक.छ.ञअ ज्ञ ज प्रा" ५. (तक्केमि क पाठः, £ त्िणव्व ववःछ पाठः. ५७, “उत्तरीओोवारिदोःर ख,
ड. ट पाठ ८" "लक्खणोच्टिः क, छ.ज अ. ज. पाठः. ९. (सकरन्दस्तथा करोति)" छ. ज अ. ज. पारः. य > |
१ "लक्षणः कः प्लक्षणेः ख ज. पाटः.
सप्तमोऽङ्कः ।
३८९
(ततः प्रविशतः मदयान्तकाबुद्धरक्षिते । )
मदयन्तिका - सहि ! सचं जेव्व परिकोविदो मे भादा मालदीए ?
(साख ! सत्यमेव परिकोपितो मे आता मालत्या ! )
बुद्धरक्षिता - अह इस् । (अथ किम् ।)
मदयन्तिका - अहो अचाहिए ! ता एहि । वामसील 3 माळदिं णिन्मच्छिअ गच्छल ।
(अहो अत्याहितं । तदेहि । वामशीठां मालतीं निर्भये गच्छामः ।)
(परिक्रामतः ।)
बुद्धरक्षिता - इदं वासभवणं । पविरुद्ध पिअसही । (इद वासभवनम् । प्रविशतु मिथसखी।)
मदयन्तिका तह । (तथा ।)
स्वादर्शनाय तद्विसंभबचनप्रवर्तनाय च बुद्धरक्षितया नन्दनवृत्तान्तस्य कथितत्वं; तह क्तिभङ्गद्या प्रकाशयति- सत्यमेवं परिकोपितो में आता मालत्या ।!
अथ किम् ।
अहो अत्याहितं महद्वयसनम् । दम्पत्येोरेकस्यानुरागपारवश्ये ऽन्यस्या बेराग्येण निरतिशयदुःखहेतुत्वमिति भावः । तदेहि । वामशीलां मालती निर्म- र्त्य गच्छामः । तद्यतोऽयमनर्थोऽस्माभिः सुहृद्भावेन परिहर्तव्यः तस्मात् कारणात्, एहि त्वयापि साहाय्यं कर्तव्यमिति प्रार्थना । वामशीलां प्रति- कूलस्वभादां, भर्तुरित्यर्थात्; अनेन स्वआतुनिर्दोषत्वं ध्वनति । निर्भत्र्त्य परुपवचनेन विनीयेत्यर्थः । पश्चात् रवभवनं गच्छामः । अनेन व्यपदेश- प्रयोगस्य फलोन्मुखत्व द्योतयति ।
इदं वासभवनं शयनगृहम् ।
? 'शनि सदयन्तिका बुढराक्षता च क ज झ य पाठः १ अधा-
हिवं पाठ. विच्छेद्यजन पाठः
मद गरिएन, 'द। (उमे प्रचियन।) मद
'वणडुवारम् । (प्रविशतः ।)
सहि छ. जः पाठः
१. 'व कोपिता' रा पाठ २ 'कम्। भल्या' न. पाठ ३. 'बे निर'
क, 'ग्ये च निर' ख. पाठः
पविश्चतः मदयान्तिकाबुदधरक्षिते । )
मदयन्ति -- सदि! सच जेव्य परिकोषिदो मे भादा मारुदीए १
(साति ! सत्यमेव परिकोपितो मे प्राता मारूत्या £ )
बुद्धरिता -- अह् इद् । (नथ किम । ) क
मदयन्तिका -- अदो अचिप्म् ! ता एहि! चामी भाकदि णि्भच्छिथ गच्छह्य ।
(अहो अलयाहितं । तदेहि । बामशीरां माठ्तीं निभैतस्यै गच्छामः ।)
( परिकासततः | 9 ।
बुद्धरक्षिता -- दरदं वाससवंण । पविस्दु पिसदी ।
८ख्द वासभवनम् । प्रविशतु प्रिथसखी । )
मदयह्तिका -- तहं । (तथा ।)
स्वाददीनाय तद्िक्षमवचनप्रवतैनाय च बुद्धरक्षितया नन्दनटृत्तान्तस्य धेत; तटक्तिम्गया परकादायति-- सल्यमेवं परिकिोपितो मे आता मारत्या ¢ ,
अथ क्विम् ।
अदो अल्याहितं मदद्यसनम् । दम्पल्येरेकस्यानुरागपारवस्येऽन्यस्या चेरारयेण निरतिशयटुःखहेतुत्मिति भावः । तदेहि । वामशीलां माकती निभतस्थै गच्छामः} तद्यतोऽयमनर्धोऽसाभिः सुदृद्धावेन परिहैन्यः तसखरत् कारणात् , एटि त्वयापि साहाय्यं व्यमिति प्राथना } बारी पमरतिकररमादां, भुरितयथोद् ; अनेन स्वभ्ातुनिर्दोपलवं ` ध्वनति ¡ निर्भत्स्य परपवचनेन विनीयेत्यधः । पश्यात् रवभवने गच्छाः } अनेन व्यपदेश प्रयोगस्य फलेन्ुखत्व चयोत्तयति ।
इदे चासभयरनन शयनगरृहम् ।
कन्न [क
४१ (द , "थ
१ "जति सदवन्तिद्र बुदर्षतिचःक टट ज.न्च य पाटः, २ "अघा दिः" ८ पाठ. :
> पणन्भच्छेयःच ज छर ज. प्राठः ४ व्वणडुवारम् | (परविगतः ।) मद्-- मिः ॐत त द्द | (यमे प्रषियने 1) मर - सदिः छ. ज. पाटः"
[द
$. र, प १, शं क्रपिता स
~~~ ५ पाठ २ “रप्! अद्याः ज, ब्राठः.--द. न्वे निर्" * | च्ब् = र्
सप्तमोऽङ्कः । ९९१ रयद्धिका कनिका. -- कह णाम णवहूवीसम्भणोवाअजाणओ सडह
विथद्रुमहुर सौसमं अरोसखण अकादर णादर् द् सत्तर स्माफाद्ञ दुम्मणाइस्संदि मं पिअसह। ।
(कथ नाम नववधूवि्तमभणेपाथक्ते रुवं पिद्ग्धमघुराभाषरण अरप सकातर् आतर ते मतीर् समासाच दुर्मनायिप्यते भे प्रियस्ची 1 )
___- ----- ~~~ ---- ---
तस्या उपारम्भोचमे ज्ञात्वा निरवकारात्वाय खयटधपारुम्मते-क्थं नाप
नववधूविसलम्भमणोपायजञं रुटहं विदग्मधघुरामाषणं अरोषण अकातरं आतरं तं मसीरं समासाय दुभैनायिष्यते मे भियसखी । नवघधूविक्षम्भणापायाः (तस्मात् सामेयोपचरेत् , युवत्या च । युक्तितः प्रसरमुपर्मेत । तेनैवेनामनु्विरेत्। " इत्यादिकामघत्रोक्ताः तान् जानान, खृटदं सन्दर, बिदग्धमधुराभापणं अयमाम्ये सरसं च वचने यस्य, अनेन स्तत्र सिद्धामारपयेततद्राक्य- श्रवणाम् । किश्िदस्ाक्षराभिधेयमजानन्निव पृच्छेत् । ' इत्या्यारापयोजनचेदगध्यं कामचघ्नोकत सूचयति; अरोषण अतिरुञ्जया तस्या बामशीरतवे करोधसीरो न भवतीति, ।
“अतिरुञ्जानिवतेवेवं यस्तु कन्यामुपकते ।
अनमिप्रायवेद्ीति पड्युवत् पारिभूयते ॥"
ति वमनात् $ अवतर साध्वसरदितं, तदमिप्राय ज्ञात्वा किश्चद् ब~ त्कारोऽपि क्म्य इति योतयति,
५“नात्यन्तमाुदल्येन न चापि मातिखेम्यतः । सिद्धि गच्छति कन्या तस्माम्मध्येन साषयेत् ॥")
१. भ्विञद्धे महुः ज पाठ. २ महुभराभासण' क्षः 'महुरालावभा ह, पाड, ३ भभासिण' क. छ. प्ल. न पाठ. ४. णं सधिगेहंअरोःश्च, स. पाड, "५ "णं दे भाद्र ज. पाठ." ६. ब्द समाः क, पाठः. ५. 'आसादिख ज.पाड. ८ "न पिअस॒दीण दुम्मःक, अ कर् दुम्मः घ,'भण ट्स्मः -ज
, 'अदटीणदुम्म ` भ्र. पाठः
----
१, भुपालर्भतकरु छ,ज पाठः २.
र
रयान्तिक्ा-येकष वद्ररपिखे ! पिप्पदीवं उवाैम्भौआभो । (पर्य बुद्धरक्षिते ! व्परिपोपञुपारम्यामहे । )
ुद्धरकषित -- विष्पदीवं ण वा विप्ददीवं |
(विप्रतीपं न वा विप्रतीपम् |)
सदयन्तिका -- कहं विथ | (कथमिव ।)
[4
ईति वारस्यायनवचनात् । अत्र॒ विपरीतलक्षणया अनुपायक्गत्वं अघुन्द्रत्वं अाम्यपदषवचनस्वं रोषणत्वं कातरत्वं च प्रकादथते ¦ भ्रातरं ते इति सोऽपि खजनं गुणवन्तं अन्यते, न तु तदीयं दोषं पश्यति
प्रिये शुभानि सबोणि द्वेष्ये पापाणि मारत ।) | इयुक्तन्यायादिति सूचयति । भतारक्रिति यावज्जीवभावित्वै हदयवायस्य प्रकाश्येत । कयं दु्भनापिष्यते फेन परकरिणोद्िजिष्यते इति विषरीतरक्षणा | अस्यन्ततिरछरतवाच्येन ध्वनिना सदा विषादसैवावकासो न कदाचिदपि सुखङेश्च इति व्यज्यते । | तदुक्त्यमिप्रायं ज्ञावाह-- पद्य बुद्धरक्षिते । विपरतीपणुपारभ्यामहे । ` पश्येति निरूप्यतां गम्भीराक्षेप इत्यथः १ विप्रतीपं प्रतिद्ूलम् । । ,अथ् विक़रप्य भङ्गया खवज्ञिकोपारम्भस्योपपन्रत्य खापयति-विग्रतीषं भ वा विप्रतीपमिति । उमयथापि विदभर्योजयिघं सक्यते । तत्वतस्तु एकैव कोटिः परिशिष्यत इत्यथैः । , । | '्दोपानपि गुणीकठ दोषीकतु गुणानपि । रत्तो वाग्मी न तत्तथ्यं दोपा दोषा गुणा गुणा; » ॥ हदयक्तेः 4 । । ह तज्जज्ञासया च्छति-- कथामिव केन भकारेणैकसोभयथा योजनमित्यथः | "~ ध
~
१. भमद-हं बुदध'छ.- प्राठः २. श्वं भ्ह्ये वि उवा" क. छ, अ. पाठः, ३, “लद्धेह्ः क. ज. पाटः ॥ -
= ~ ~
स्माऽह; । ६९६ दृदरक्िठ - ज दाद चठाण्दो भद्द ण दृषुमाणिदो शत्य लञ्यायेतेग एए दनो स उयाखस्भणिल्नो । र पि ज्ववहविरुदसरहपोऽ टलगदेरमविच्टङ़द्यहे।णुभावत्तमस्स भादुणो द बाजग्रं निः मि अरिघ्न तेण रिजरीथदि से अद्ये
(य ताव -रणानतो भतौ म वहुमानितः अन रुज्जादाषणेष जनो चोपाटम््ीयः । वद्पि नववधृविरद्धछरथतोपक्रमस्सरुन्येख्श््यविच्छदितमहाचुभाद्खम्य अतस्ते बाखतं विंमप्य्परिष्ठानकं तेन विचायते के दयमिति ।)}
तयच्र् दनयति-- याव ¡ मत न बहुपानितः; ताबदालापिलविचारदनार््रामति वेत्यत, चहुमानः सक्तारः ततप्रणयानुवर्दने न दम्नितः, यदि एतत् उह खया तदटुपालम्भनिरभिचनित्याशङ्वने इत्यथः; खत्र एर्हर्ऽम्तसह्- सत उज्जाद्।परद् जनो नोपारम्भनीयः | सप्र भसि
4 9, = ~
ते लज्यदृण -रस्छव्ड्ग्त्वादिदेठुकन क्ञजास्येण दोपेण; थका
टज्जाया सपराधन, “^त्सर्ठि मम जानीयुरिति चिन्तासस॒द्धका । मानसी दित्रिमा रज्जा स्मैवृ्िविरोधिनी ॥"
इति द्िव्।स, एद् जन इति सान््यभिनयः, नोदारस्मनीयः उपालनम नारतीति 'विधरतीपठपारन्यापड इ्ुकतसय प्रतिवचनम् ! यदूपि लयचधू
चित्र टःपतरमस्छल्नरैट त्पयच्छदतमहा्ुमावत्वस्य भ्रातुस्ते वागगत् किम्. प्पग्थिन ; तेन विचायेत ऊ वयमित्ति | धृः नवपरणाता कन्याः 7 दसद तल्लि, कामस तएव निषिद्ध्वात् , सरय्षोपक्रयस्य
कि रमममाह्7त्य रतारम्मस्य
~ “~~
त
| क गसः यस +] «~ >~ ~ ~--> १ प्वाददा रन्न प, णदचेतो चि सतत ग्, पाट ३. भजपिं 7 9," सर ~ ^= न~~ ~ = न सहि ~ ~ 9५. चप ५,८. उ परिजने भवः प. "जवि पिस -----' ~¬ एठः ~ => 7 "पःठः, ३ न्भसार्रएजमस्मगपां
ठ." " पषिच्छष्िअमहा' ज,
[द्हाप्न् ज पाठः, ६, तेग वुद्धो ततिः ग घाणीसदि च्चिः ज् पाड.
4 भ ९ 444 1 ९ ^! 1 2 <। 1
== ~~~ ~~~ =
| 4 -~र्रनन्य् ~ = ~ पाट ~ -९ट7ग ८ उ प, पाट. ॥ 0
१९४
ररामझर्युपेते मालतीमाधवे
किश्व 'कुसुमसधर्माप्यो हि योषितः सुकुमारोपक्रमाः । तास्त्वनधि- गतविश्वासैः प्रसथ्युपक्रम्यमाणाः सद्यः संप्रयोगविद्वेषिण्यैः पुरुप द्वेपिण्यो वा इति।' एवं किळ कामसुधआरा आसणन्ति ।
"सर्वात्ययानपेक्षी तु त्वरावान् लङ्घितक्रमः । अशक्यः सोढुमन्यैश्च व्यापारो रभसः स्मृतः ॥"
इति दिवाकरः, स्खलनं प्रतिहतिः, शास्त्रार्थातिक्रमस्य विरुद्ध फलत्वादिति भावः, तद्धेतुकेन वैलक्ष्येण लज्जातिशयेन विच्छर्दितमुद्धान्तं, निरंस्तमिति यावत्, सहानुभावत्वं वंशैश्वर्य श्रुतवयः परिणामादिजनितं माहात्य येन, 'क्षमासारा हि साधवः' इति वचनात्। ते आतुरिति तदपराधस्य अस्मानु सर्वासु सम्बन्धिन्वाल्लज्जा जनकत्वमिति द्योतयति । बाग्गतमिति कायिकं ताडनादिकं तु समुचितमेव, शिक्षारूपत्वात् सत्क्षण एक वेदनाशमनाच, याचिकं तु मर्माचित्त्वान्न कदाचिच्छाम्यतीति,
"यावसायका बदनानिष्पतन्ति यैराहतः शोचति राज्यहानि । परस्य नामर्मच्च ते पतन्ति तान् पण्डितो नावसृजेत् परेषु ॥", इति ध्यासवचनादिति व्यञ्जयति । किमपौत्यतिपरुपतया दुर्वचत्वमाह । अपरिष्ठानकं-अप्पडिट्ठाणचं इति वा पाठः, अप्रतिष्ठानकं - योग्यखेलमुल्लङ्घय प्रवृतिं, अक्रमबचनमित्यर्थः । तेन हेतुना विचार्यते निरूप्यतैः 'केण जाणी- अदि' इति मा पाठः, केन ज्ञायते । बयमिति नन्दनगृक्षाणां ग्रहणम् । के इवि 'एसो जणो ण उदाळम्भणिज्बो' इति मालत्या अनुपालभ्यफोटौ. निवेशितत्वाद् वय तु कस्यां कक्ष्यायां निक्षेतव्याः उपालभ्यकोटौ वा उपालम्भककोटौ बेति न ज्ञायते इत्यर्थः । 'नववधूविरुद्धे'वि, 'विच्छर्दित्तमहानुभावस्वे'ति, 'अमति- ष्ठानकमि 'ति स्फुटं दोषोद्धोपेंणायाः कृतिः मया तु न ज्ञायते, त्वमेव मतिशाबिनी निर्णयेऽस्य प्रमाणमिति सूचयन्ती भङ्गया वयमेवोपालभ्या इति
१. 'किं च (संस्कृतमात्रिक्स) कुसु' रु. ६. न. साठ.
'णा. संत्र' प्र.
पाठ. १. 'ण्यो भवन्ति । एवं' क. छ. अ. झ. न, 'व्यो भवन्ति पुरुद्वेषि' ए पाठ. ४
'आभणन्ति' क, 'मन्तन्ति' ज. पाठः.
२
१. 'दमिति' क. पाठः, २ 'स्यत्र परुष' ख. पाठः ३ 'दुर्वचनत्व', ४.
'स्थानमु' ज. पाठ.. ५ 'ते। पक्षा' त्र ७. न, 'ते जा' च पारः 'पाठ-न ज्ञा
वादुडोरूपहिसिद विष्यदीक्गसणं पडिरूरोणेित्तसंग्ेपरपअ्तणिव्धत्तिथगुहत्तकोवाधराअदुन्खयश्सीकदहियअं सिंणिद्ध पुणरतपेन्नरमोजणविभाविदासेखचिचरसारं उवह पिथ विउणबाहदण्डागेदुणिच्चेदणिव्व्ति् पिथसदि। परूदर्द्द्लङ्रश्टोरप्फविअडर्पत्तावलीपखाहणुचाणवक्त्थकनियूटुरणिबेसणीसहं कटु सपेअविहुअपत्थविद्धक्बरीविणिदहिवद्रपरिगहाअग्गिटुण्णमिअणिच्चरयुहादयवसच्छन्दविकासिअविड्दभकमरे. वीमकयोट शरुचिरणिद्ितविप्फुरन्तपुञ्िदाहरसंयुग्गममणुहरष्फसणिष्फर पुष्डअथरीनसोटं उद्यसिदसज्ससाणन्दविसमसभ्यमचरुणःोहसन्थरघुम्पन्त्येअणं किंपि दिं पि दुच्विणीद्ाषटसाणुस्वव्दयसाओ मं ॐगभत्थेदि णासेत्ति।
वादुडोरूपहिसिद विष्यदीक्गसणं पडिरूरोणेित्तसंग्ेपरपअ्तणिव्धत्तिथगुहत्तकोवाधराअदुन्खयश्सीकदहियअं सिंणिद्ध पुणरतपेन्नरमोजणविभाविदासेखचिचरसारं उवह पिथ विउणबाहदण्डागेदुणिच्चेदणिव्व्ति् पिथसदि। परूदर्द्द्लङ्रश्टोरप्फविअडर्पत्तावलीपखाहणुचाणवक्त्थकनियूटुरणिबेसणीसहं कटु सपेअविहुअपत्थविद्धक्बरीविणिदहिवद्रपरिगहाअग्गिटुण्णमिअणिच्चरयुहादयवसच्छन्दविकासिअविड्दभकमरे. वीमकयोट शरुचिरणिद्ितविप्फुरन्तपुञ्िदाहरसंयुग्गममणुहरष्फसणिष्फर पुष्डअथरीनसोटं उद्यसिदसज्ससाणन्दविसमसभ्यमचरुणःोहसन्थरघुम्पन्त्येअणं किंपि दिं पि दुच्विणीद्ाषटसाणुस्वव्दयसाओ मं ॐगभत्थेदि णासेत्ति।
विप्रतीपगमनां प्रतिकृरुतरिनिहितसर्वाकारयलननिर्वसितसुदर्तकोपोपरागदुःख- ` परुषीकरतदहृदयां स्निगधपुनरुक्तपक्ष्मरूखचनापयावेताचषाषेसारां उपहस्य द्वियुणवाहदण्डवेष्टनिध्वेटनिवर्तित्नां परियसति ! प्ररूढादल्कररुहवजरविकट
ससमोऽङ्कः ।
४२५
(सहसा विसृष्टसुखापलुता तत्क्षणकठोरकोमलार्दीभवद्भाहुबन्धन। ५० वारितपयोधरोद्गमां विघटमानमेखलावलयसन्दान्यमान व्यापृतोरुप्रतिषिद्ध- विप्रतीपगमनां प्रतिकूलविनिहित सर्वाकार प्रयत्ननितिमुहूर्तकोपोपरागदुःख- परुपी ६ तहृदयां स्निग्वपुनरुक्तपक्ष्मललोचनविभाविताशेषचित्तसारां उपहस्य द्विगुणचाहुदण्ड वेष्टनियेष्टनिवर्तितां, प्रियसखि, प्ररूढशार्दूलकर रुहन जविकट- पद्मावटीप्रसाधनो चानवक्षस्थलनिष्ठुरनिवेानिस्तहा झत्वा सावेगविधुतमस्तका- विद्धकबरीविनिहितकरपरिग्रहाभिभूतोन्नमित्तनिखमुखावयवस्वच्छन्द् विलासित- विदग्धवदनकमलो वामरूपोतमूल चिरनिहितविस्फुरत्पुञ्जिताधरसमुद्गमनोहर- स्पर्मनिर्भरपु०क्कितरारीरशोभां उल्लसितसाध्यसानन्दविषमसग्भ्रमवलनमोहमन्थर- दूघूर्णमानचेतनां किमपि द्विमपि दुर्विनीतसाहसानुरूपव्यवसायो मामभ्यर्थयते नामेति ।)
पत्रादलीप्रसाधनोचानवक्षःस्थकनिरनिवेशनिस्सहां कृत्वा सावेगविधुतमस्तका- विद्धकवरी विनिहितकर परिभद्दा मिभूतो अमितनिश्वलमुखावयवस्वच्छन्दविलासित विदग्धवन्नकमलो वामकपोल मूलचिरनिहितबिस्फुरत्युन्जिता घरसमुद्द्वमनोहर- (पर्ननिर्भरपुलकितशरीरशोभां उल्लसितसाध्वसानन्द विषमसम्भ्रमवलनमोहमन्थर- दृचूर्णमानचेतनां, किमपि किमपि दुर्विनीतसाहसानुरूपव्यवसायो मामभ्यर्थयते नामेति । सहसेति अत्यन्तोपरोधो मा भूदिति, [विसृष्टां] विसर्जितां, विमुक्तोचरीयामिति यावत्, सुखेन श्रीघ्रं पैरतोऽपयुक्तां धावितां, तत्क्षणे तदीयस्पर्शसमये कठोरयोः कण्टकितत्वेन कर्कशयोः कोमलयोः मृदुतया अवसन्नयोः आभिवतोः स्विनयोः- 'तण्णाभा' आर्द्र, 'महुतण्णापसरन्तणय- कुसुमरो' इतिवत्-बाह्वोर्नन्धनेन रवस्तिक वैन्धेन अपधारितः छादितो हठा- लेपभयेन पयोधरोङ्गमः स्तनघुकुलं गया। विघटमानेन विगळता मेखलावलयेन दृत्ताकारेण काञ्चीपाशेन सन्दान्यमानाभ्यां वध्यमानाभ्यां व्यापृत्ताभ्यां गमनाय प्रवर्तमानाभ्या, अथवा भावाचिहैन स्फुरिताभ्यां ऊरुभ्यां प्रतिषिद्धं निवारितं
१ 'मूलनिहित' ग पाठः २. 'पुरतोऽग्वष्टां' ज पाठः ३ 'बन्धनेन' ग. पाठ ४. 'भारचिहल्दैन' रा ८. २. पाठः ५. 'स्फुटिताभ्यां' ब. ज. पाठः।
1767
पिग्रवीपयस्नं परास्पदखगमनं यस्याः ) प्ररिश्छदि तिहि तदभिर्षितदिरुद्धदया कृतं, न तु भतिद्रुतसा स्थितमिति तथात्वस्य खन्नारितत्वं ध्वन्यते, सर्वप्रकाखयत्ननिर्वतितेनं श्यलदिरिननितभूुटीयीषणरथादिमकाचितेन शुहूपैकोपोपराेण क्षणमात्रको्चितलेन दुःखपरशीकृदं इच्छारकितं शृतं ' हृदय यमा । स्निग्शभ्यं लेदयुमविशिषटाभ्यां पुनरुकस्पश्मलास्यां पूैसान्द्रां तदालोकनङतृहछाद् द्ियुणपकष्मकम्यां लोचनाभ्यां बियावितः तस प्रफारितः अशेषः स्मत: वित्तसासे मनसोऽनुरायषूपः सारो कस्याः ; भथवा रित्तत्य सारो प्रहमिति दिप्रीतलक्षणया एतावदस्या हृदयस्य वहं स किष्विदिति कर्थेजपाभ्यां लोचनाभ्यां कथितमित्यधैः ; अथवा जहिनीदित एय रोपो त हृदयपूरः, तसात् स्वैस्ममिथुज्यतामिति प्रेति इवेत्यथैः । एुटमिताख्यो भावोऽत्र सनितः | '्सानन्दात् इिरे सष्येद् केशाष्रभहे ॥
१ति धनिक! । उपहस्य मद्धावपरिजानादविदस्येतयथैः । $डढा किणीभूता [आदैरकरङघवजाणां] शारदरनखकुल्खिनां -विरटा विदल या पत्रादली णेद्याविन्यासविश्षः तेर प्रह्ाधूर्त . विभूषणं यस्य, तसिय् उचने विसतारिते वश्षःस्थठे निषटुरतिदेश्नेन निदैयनिदसमेन, विस्रं निष्पन्दा एत्वा, सवेगं कक्षं विषटुवैन भस्तक्ेसं शिरसा विद्धावृं गरितिबन्धतया , पतितायां ऊय के्षपरे विनिहितस्य शरस्य परिहेण वटसद्रहेण अभिः भूतस्य उसंभिरस्य सुरस्य--भोजभ्िभ भभिमूत, (जजगहूु्यसो' हति सेतूक्पमोग(द्- भव्यवेषु एकदेतेऽ, छल्मरनगनकपोलोष्ठान्त्सेष्विव्ेः, खच्छन्द्विरातिद खच्छया व्यापारित, निबार्सादात् . विद्र मिमितकसयुरितकंषश्ितकेषु फन्यादुम्बनेषु दिष्षितमित्यभः, [बद्नकमले| -सखखपबरं यस्म ¡ “वलाकारेण निक्त सुखे समाधत्ते न विपे्ते तन्निमितकम्” इत्यादि कथि्त्ेकमस्माग्र मोलनं पेदितम्बस् १ बायङ्पोलसूरे चिरलिदितस्य , विस्फुरतः शुखितस्य $ड्मरित्स्य अधरसष्टद्रस्य ओष्ठसम्पुरस्य सनोहरेण स्परीन [पुकविदा] रोमाश्िता शरीरशोभूए यस्याः ; “उच्छूनक्ं पवाक" मणिश्च ऊपोरे करणपूरवृचछुम्बनं दशनच्छेयमिति सेन्यकपोरमण्डनानि"
#ॐ
~~
सप्तमोऽङ्कः ।
४२७
पि हीरामरखं सनं अशुभदि क्षेत्रि सुष्णारण्णपुण्णिई पुणो दि सन्दसाइणी विभादेसि लीअटोभं ति ।
(त्रियसखीसमक्ष सर्वमनुभूय झटिति शून्यारण्यसन्निः पुनरपि मन्ड् आागिनी विभावयामि जीवलोकमिति ।)
एति वचनात्; दामर पोलग्रहणं ह्रीणां जामभागस्य फामफलाविधानत्वाः । "दन्तोष्ठसंयोगाभ्यासनिप्पादनात् मयालमणेोः सिद्धिः, तदेव पीडनादुच्छूनकं" इति वचनात्तदर्थ विस्फुरत्पुनिता बरेत्याधुक्तिः । उल्लसितेन उद्यूतेन साध्वसेन इन्यात्वजनितेन दम्पेन आनन्देन प्रियलमा गमहेतु फेन परमसुखेन च विषयो महुविध सन्ध्रनो व्याकुलत्वं तेन यो सोहः कर्तञ्यारिद्यानं तेन सन्धरं मन्दं [चूर्णमाना ] अगन्ती चेतना बुद्धिर्यस्याः । किमपीठि अनुचितत्पादव्यप- देशत्वं, बीप्सया बहुविधत्व च द्योत्यते; स्वगनोरभानुरूपानालिङ्गनचुम्बन- विशेषान् सन्भोगविशेषांश्चेत्यर्थः । तंत्र हेतुगाह दुर्दिनीतसाहसानुरूप- व्यवसाय इति । दुविनोतानामविवेकिनां यद् साहसमविचारितानुष्ठानं सद्नुरूपः तत्र्त्सदृशो व्यबसायो निधयो यस्पत्ति मटोनुकृत्य मन्तरेणापि खयमेन स्वाभिलषि- तेऽसो प्रवर्तत इति चोतगति । अभ्यर्थयते नानेति अभ्यर्थनस्य विडम्बनला- शामराब्देन क्रोपोपगमः कुत्सनं वा व्यज्यते इति ।
प्रियसखीसमक्ष सर्वमनुभ्य झटित्ति शून्यारण्यसशिभं पुनरपि मन्द भागिनी विभावयामि जीग्ला कमिति । [इतिः ] प्रकारे, एकः प्रकारः कथितः, अन्देऽपि प्रकारयेदाः क्षणे क्षणे अनुसूदन्त इत्यर्थः । प्रियसखीसमक्षं बुद्ध- रशितादीनां सन्निभाविति खप्तसात्पयोरनियतकालभावित्वमाह, सर्व वृत्तान्तम्, [अनुभूय] जक्षात्कृत्ल, हटिति, तन्मध्ये प्रबोधन्याक्षेपयोः सम्भवादतृप्तत्वं
१. गहिवर पाठ ९. ०८ तदो अतिज. पाठः पण्डिया सुष्णा' न. स. प. पाठ, ४. 'मुण्णसागर्भ' ८. पाठ..
'अन' प. पाट. ३० सरगोड व्यखाने करा. ग.८८८८, पाठ ۷. 'इवेस्वर्थः रा. पाठ.. पाठ.. २. 'मदिन्चारतोऽनुष्ठान' क. पाठः
१२८
रसमवर्युपेत्ते माछडीमायवे
संचलिता - (दिहस्य) सहि सदअन्तिए । फुडमांचकखेहि - अधि तस्त्रि अर्थसरे सविब्भमं इसिद्दानादिअसन्नबुद्धरक्खिदाविलोक्षण- पिरुत्रिं परिअणादो वि दोशणिज्जं दें घासणमयूर अधणीय- पैच्छइपटो का होहि कि न बेच्चि ।
(नहि। नश्यन्तिके न्युटमाचश्व - अपि तस्मिन्नवसरे सविश्रममीपद्धास- विकस्वबुद्धरभिताबिकोचननिन्दरितं परिजनकोऽपि गोपनीयं ते आसनमसूरतं दयनीयप्रच्छन्नदो दा भवति किं न बेति ।)
• प्रकाश्यते, शुन्यारण्यसन्निनं निर्जनदनमादृश्यावृद्धेगकरं, पुनरपीति पूर्व- प्रबुद्धादम्थाया दुःखहेतुत्वान् सैवावस्त्या पुनरप्यनुभूयत इति प्रलीयते, मन्दनागिनीति खसात्यं नत्यनूरा, विभावयामि पश्यामि, जीवलोकं मत्र्यलोकन्निति दैन्यं च व्यज्यते ।
बघ तां मस्जिन्नयें स्थिरयितुं प्राम्यनप्यनाम्यपरिहासत्येन पृच्छति सन्छि मदयन्निके! स्कुडनाचभ्य - अपि तस्लिन्नवसरे सविभ्रममीपद्धासविकसन्-- दुद्धरभिताहिलोचननिहन्ति परिजनतोऽपि गोपनीयं ते आसनमंत्रकं चयनीस- प्रच्छदपटो या भवति किं न बनि । अपिः प्रसे, तस्मिन्नवसरे रूमसकल्प- मन्ारान्समय, सविभ्रमं सबिलात्तमिति परिजनापरिज्ञानाय व्याजनयोगः, रोटामेन न्न्दहासन विरुतयां बुद्धरञ्जिताविलोचनाभ्यां निरूपितं दृटं, परिजनावनि रक्षणाचं, रहन्यमेइयदाडू आमननवरर्क आतिकाचे मसूरीनवद् गुरुर्ण पॅड्डासवानन् 'नातिदूर सूनी दृच्चान्तरणमसूरक्षं
एवं ए.ए. मेरे निग०:० ५. 'लोअधनात् गिरु' 다. क्रिस्चिय होरि
२. नरकम पठः३० परिहानाहনায় स्वगोपान' म. पाठः.
युद्रश्चिदा-- सदि सदन्तिद ! एच्छिस्पं दाणि फ पि^गः णं मे वीसासभङ्गं करेसि ।
(दसि मदयन्तिके ! परक्यासीदानीं ख्िमपि यदि त मे दिधीसमङ् रोषि |) .
अदथन्तिश्ता -- कि बसे प पणअभङ्गण किदात्रराहो अर्थ उणो जेण एव्म वैस्तसि । पियसहि! रजं ख्वदङ्गिजा ॐ सष्पदं मे दिभअं ।
(षि पुरोऽपि श्रणयमङ्नेन इतापाधोऽयं जनः नेवं मन्त्रथापि । प्रिदससि । तवं छवि च साम्धतं मे हृदयम् })
य॒द्धबिन तां छब्ञिकासाक्षिकं स्वाभिमते वप्तुन्यवतारयितुसुप्पयं मयुज्कते -- सदि अदशन्तिद ! श्क्ष्यामीदानी किमपि यदि न मे विश्वासभद्ध करोषि । विश्वासस्व विसलम्भस्य येद्खं विधात पैरमाथांकृथनाद् यदि . न करोषि ।
विलममं व्यतिरेकसेन दयति * ~ कि पुरोऽपि प्रणयमङगेन इतापराधोऽये जनः येनैवं मन्यसि । पुरः पूवैमपि, प्रणयभङ्गनं यश्चाया निघातेन कृतापराधः! दि एवमिति दि करोषीति यचथंगमै मल्वयसि कथयसि साद् , सतोऽ जनः छतापराः फिभिति सम्बन्धः । विकषम्म उपपरिमाई -- प्रियसखि ! स्वं ल्वज्ञिका च सामतं मे हृदयर् । साश्परतमिदानीमिति मारुतीसम्बन्धेनासदयृहमनुषविष्टा यदा तदैव त्वमिव रवदिकापि भे हृदयबद्विशास्येति ताम् । जग्दहनन्ययेनः बुद्धरक्षितायास्त॒ पूवमेव ॒विश्वास्यतायाः सम्परतिपत्ेकवा्ेकाया विशास्यत्वस्येव विधेयत्वाद् , यावद्रा ववत एव पतिपा्लवात् ।
८-दरताक्ि-+- यर ए्व्ने ता देहि । जर् द ऊह् पि सथरुन्द पुणो वि ठंसण्पह् यदपि. तम क पए काटस्वमर् । (येव तत् कथय } यदि ते कथमपि नक्र्न पनरपि दरेनपथमवतरति, तत कि खसा कव्यम् }) २ ५ ^ + ५ ठै <द्पटिपः -- रिकेवमवथवपिसङ्घणिचले चिर सोभणे णिन्द्राबरस्सस् । (ना > (~ (एठकावयननिप्रतनिश्वर चिर लोचने निवापयिप्दापि ।) दद्ररध्विम -- अध ती मत्पलक्लाख्मि सरप्यजगधिं ठुमं सच्वि्णिं विध पएल्सोचमो संअगदेण संदधट्सदारिणि दरे सा तदो रडिम्ति?
> ^ |
~~ ~ -~~-~~----~ "~~~ ~~~ --~-~--~-~--------~----- = ~
पनद्रकारपुरस्सर् स्वाभिमते भद्रया सूचयन्तीं सस्या हृदय यकाघयपि-- यवं तत्छथयं । यदि त कथमापि पकरन्दः पुमरापै ठंशेनपथमवतरति, ततः रं त्वया, कतेन्यदर ! थमपि सखसयलादित्यथं । करव्यं एरिप्यद उत्व. |
न्व्यनाह् -- एकेाययद्निपङ्ननिश्वके चिर सेचने निवीपयिमनि | सुलायद्न पु उम्य परसयेक निप नितरा बन्धेन निश्वसे विपयान्तरःनवसद्मान तितपयिष्यासि चन्द्रादिगहकद्रव्यदनतपत्वादद्तसरसीव (नमः धतिहाडरिप्यामीर्यशः
< 81
१ परमण तल सखयत्राह्सुदधछ्यन्ती तत्रानद्धख्यति अनुद्रेगाय-यपं स मन्मथ्रसत्ारििः कल्दपजननी त्वा स्तिमिणीमिव पुत्पोत्तमः सखय-
=
टेप त्ट्गचा्णा कनति, का त्त" प्रतिपत्तिः । अशैति पक्ष्यो |
५ ¶---~ = ++9 ~+~
४३२
रसमज र्युपेते मालतीमाधवे
(अथ स मन्मथवलात्कारितः कन्दर्पजननीं त्वां रुक्मिणीमिव पुरुषोत्तमः स्वयचाहेण सहधर्मचारिणी करोति, का ततः प्रतिपचिः !)
यदयन्तिका - (निश्वस्य) कीस तुए ऐत्तिअं आसासिअक्ति । (कस्मात्त्वया एतावदाश सितास्मि ।)
दुखर क्षिता - सहि ! कैहेहि । (सखि ! कथय ।)
लैवक्षिप्ता - सहि ! कहिदं जेव्व हिअआवेअसूअएहिं दीह- जिसाहेहिं ।
(सखि ! कथितमेव हृदयावेगसूचकैर्दीर्घ निश्वासैः ।)
तद्दर्शने तव प्रवृत्तिरास्तां तावत् । स पुनः [प्रन्मथबलात्कारितः] कामेन हठात् प्रेरितः । तत्र हेतुः कन्दर्पजननीं कामस्य हेतुभूः॥मिति लव दर्शने करय सचेतसः रसरशरज्चरज्वलनज्वाला झटिति न प्रसरतीति चाटुभि- स्तां वशयति; कन्दर्पस्य प्रद्युम्नस्य जननी मातरमिति च। रुक्मिणीदेवीं विदर्भ- राजस्य भीष्मकस्य पुत्रीं, पुल्पोत्तमो भगवान् वासुदेवः, उपमानेनाभिजनादि- गुणसामग्रधादन्योन्यानुरूप्यादशेपभुवनश्लाघनीयसम्बन्धत्वं द्योतयति, खय- ब्राहेण पित्राद्यनुमतिमन्तरेण स्वयमेव पाणिग्रहणसाहसेन, भगवतापि रुदिमण्या गान्धर्वानुगृहीतराक्षसविवाहेनोढत्वात्, सहधर्मचारिणीं घरीपली करोतीति काका यद्यर्थो लभ्यते, ततः अनन्तरं प्रतिपत्तिः प्रवृत्तिः का, तवेत्यर्थात् ।
तावतः सुकृतस्यात्मन्यसम्भाव्यत्वमालोच्याह - निश्वस्येति भाग्या- भावशङाजनितावेगसूचक दीर्घोच्छास मुक्त्वेत्यर्थः । करमाश्वया एतानदाशा- - सितासि । कस्मात् केन हेतुना । एतावत् स्वयङ्घाह इति यत्, एतत्परिमाणं सुकृतमिति शेषः । आशासितल सम्भाविता ।
तया निगदेनैवालपयितुमाह- सखि कथयेति ।
किं वाचा करिष्यते । भानस्तावत् परिज्ञातः । एवं भझचन्तरेणेत्याह- सखि । प्रथितमेव हृदयावेगसूचकैर्धिनिःश्वासैरिति । आवेगो नैतावन्मम भाग्यमिति, अतस्तदनुवादे किं विचार्यत इत्यर्थः ।
१ 'कीस में एात्तिों' क क्ष, 'कि एत्तियं' ज,
२ 'एदोवन्तं' 2. पाठः. ३.
ए' टः पाठ
किं में एप्तिअं' अ, 'कहि तुए
'आसासेध' क, 'आसासेदि'
छ. ग. पाटः ४. 'बुद्ध-फहिदं एग्ब' ट. पाठ ५. 'कहेहि प्रहेहि ।' छः पाठ
६. 'लव कहिदं' क झ. पाठ..
१. "ज्वरज्वाला' रा. ग. ७. घ. दश, 'ज्यरज्वळज्याढा' ज. पाठः.
सप्तमोऽदढः | ४३९ सदयन्तिव्या -- सदि { क्रा थ इमस्पं तेण ब्य अत्तागं त त्त ण पणीरेटूध भिच्चन्वठ्णादे दद्धिदसरं नरस जननं कृरञस्सं अततम)
सरारअरस ।
(मवि | ऋ अहमस्य तेनव जातान परीक्रः त् कृषस्य तत्यव स्वमूतस्य करकम्य आन्मनः जरीरकस्य 1)
ल वदरत सरि रप्ण्णुसयचदाप् । (सद्य महानुभावतायाः |)
एद} (समसि । स्मर एतत् })
तस्याः स्य निगदेन निरखति -- सख । का अद्म तेनैवा समान पणीकृत्य मृल्युकयटनात् छस्य त्व स्वभूत्य [कर्य] -- केरकग्रव्दः प्राज्न समम्नोऽक्तमस्ताऽपि तदीयगाह, "रकरण ततस केरएओी' दत्यादिप्रयोगद्रचनात् -- असनः धरीरकसय । च्छा करन्ड सम्बन्धमाह दरीटलसम्बन्धविरिष्टेल्यपं । अखत्याभिनयेन धुचछकत्वम्ाह । खसामिभावस्सम्बनाोऽसिन् विद्य इत्याच न परदरति -- तेनल्यवक्रारः एम्बन्धप्रसङ्ग व्यावत्तयति-। अत्मानं खद्षरीर एणोद्रलय मृध्य छेत त्स्य गोरवमाह । ग्रत्युक््ररखनात् मत्यात्वीघ्ररूपस्य क॑नस्व मनण्रान् दृषटखं वलादरपहृतत्य तद्यत्र ग्वमरतसयति न खरं खाक रना भल 2न्यः कन्नाचत् क्रति घट परारि विक्रतुरस्व कदाचिद मवतीति साव । आत्मनः मम शुरीरकख कुसिनस्यान्पन्यानुङम्पनीयस्य षा ददहम्य | ।
सखव्राय तदुक्त चम्तराति -- राद्यं सद्यनुभवितायाः । अभि जनादिगुणाैशिषटताया अनुरूपम् , इटं वचनमिति शेषः, गुणयक्नपातः छृतजना च येन योत्यते तष्टयनमिव्यधः ।
सवमरे स्नारायितु वट्क्त माशिसननियो द्रदयंवि, पश्वा्टञ्जया विसं वाद्य प्मभाग्च्लात्--सदि ! स्मर पतत् छानी तयोकनम् ।
वुद्रर शिता -- सहि ! मयर
न
1
~~ ~ ~~~ ---
~~~ --~--~---- --- --
157) (१ (>) पि [न त्म = पत क्ट ए 2 न्निष्नछदठ पठि २ “अत्ताणय' क अ. न म्रठ > चक्टभ दुद्र ~ नटा" = =: दन य्वननादे ष प्युिसं पृ "ज च म व्ट्। = ३ "कर द कच्वन्ादा = प ४ खत्सिक्वु करा उ "~ + -~ न ॐ - = न्नमर्दहि {<-> = ८ = = ~ द सम~न. र, = पटु ६. "नयार्हान क पुनराच्रयचस् जन [^ $ {+ नन ~~ 9, ^ {1-~ दथा 0 ४ द नम ष्टि द प. ८ "एड दयप | ऋ ज तं नगण ~~~ ~~ क ~ ९ "न्न ग पा २ मर्व र, पाठ = = | स्न ग पन, २ रनर र 1 1 स्तरन्तराय५५५. र € 5 अनि नं न ¢, वी 1 £ =, पातः
घष्यन्किका -~- षै दुदीजणाडिाभिच्छेदर्डुषडहो तादी अदि १ पषादाणि णन्द्णं णिञभच्छिम एकादयडणे वा अन्न्थिस साङ्दीए उवरि अणुखरु$ससं । । (कथं दवितीयनाञघ्नाविच्छेदपट्पट्हसाव्यते तदिदानीं नन्दनं निर्मसस्यं सवादपतनं ता अम्यश्यै साख्त्य( उपयेनुकूखयेप्यमि ।) (उस्शातुमिच्छति |) (मरन्दो अखरमुतपाय्यै इञ गृहाति ।) ` एद्थन्ति सा -- संहि माकंदि। ई सुद्धि ! (सखि माति ¡ क्रि परनुद्धा्ि थ विवश्नितसंविधानाय फथाविच्छेदे तस्याः प्रस्थानं सूचयति कविः-कथं वितीयनाडिकाविच्छेदपट्पर्साख्यते ! रृत्ितीयस्या नाडिकाया विरामसूचकः पटुः स्पष्टशब्दः प आनकस्ताड्धते तद्वादकेनेयथीद्, राजमन्दिरेषु नाडिकाविच्छेदज्ञानाय'तथाचरणात्। तदिदानीं नन्दनं निभेतस्यै सपाद पतनं वाभ्यथ्यै भारत्या उपय॑नुदूरयिप्यामि } तुट् परदोपप्य प्ोतवात् नि तया तदभिप्रायमजानता दिता मम॒ मियद्खी मारूतीति - तिका, सयवा त्रप(परवश्चतया तया $तमपराध मदर्थे क्षमसखेति प्रणामपुरस्सरमसुमीय घारुल्या उपरि माख्तीविषये अलुशूखयिष्याभि अनुक्रूकं कारेष्वामि । युखयुत्पाद्य थवङ्ण्ठनना्युकापनयनेन प्रकषाद्यत्यथः । उद्धाययेत्यपि पाठे स एवायैः । रस्ते गृष्ठाति फरतरे सलीरं गृहाति, मदयन्तिशामित्यथत् । । | ध , मार्तीबुद्धया एव प्रच्छति -- रखि भारति ! किं प्रहुदापि विगतनि्राप्षि ।
(विल्लोदय सहर्ष मसाध्वसं च ।) अक्षा अण्णं जब्ब किं पि एवं चट्टदि । (अम्मा अन्यनव किमप्येतद् वर्तते ।)
४३५
रम्भोरा ! संहर भयं क्षमते विकार- मुत्तम्पिनः स्वनभरस्य न मध्यभागः । मृत्थं त्यैव कथितप्रणयप्रसादः सहल्पनिईनिष्ठ संस्कृत एप दासः ।। २ ।।
बिल्लोदय स्फुटं निरीक्ष्य सहर्ष प्रियतमदर्शनात्, ससाध्वसं पचिन्तिनोपननरदात् मौग्ध्याप्त । अल्लो ख़्याधयें। अन्यदेव किमप्येतद् वर्तते । अन्यतु प्रस्तुतान्मालवीरधान्तान्पर, किमपि शनिरूपितम् । एतदनुभूयमान यस्तु ।
तसा नाध्दसंमदनगति - रम्योर्वित्यादि । रम्भोरु रम्भा कदली- फाष्दः तत्सदृष्टानूरु नम्याः, भां श्रीम्वभावसुलभ सहसान्दर्शनोपनतं साध्वस सं६र परित्यत्र । विपऐ वापकमाइ - विकारमुच्छ्वास जनितं क्षोभ, उत्कम्पिनः धन्नर्भयादुत्करधनर्शालस्य स्तनभरस्य पनिोपुड़नया दुर्वहत्य स्तनस्य । मध्यभागः अवलानंदशः तनी गुम्स्यादिति भावः । तथाप्यपरिस्तिस्य दर्शने गगनुपपन्नमित्यागतनाह- इन्धमनन्तरोक्तेन प्रकारेण बुद्ररक्षितापक्षपातप्रत्य- येन' इत्यारभ्य 'जीवलोकपरिवर्ननुन मि' इत्वन्नन मैनहारेण स्वंयछ न पुनः सत्रीमुखन दथितः गणये ऽनुगगतिधयः नव प्रसादोऽनुमहो यन्निन् । सःल्पनिइनिष्युत्पशब्देन स्वप्नोऽप्युपलक्ष्यते, तस्याप्यन्तः करणभर्मन्यन् नयनमम
इ 11 ३४ | +; #1 २१ १ {4 = {१ 11 ५८९०५, ५ [82 पत्तर
7? व तोनालः निन पप्यालाजनन्वः शयन
क|
# [१ 11 च
भ न { छ व अ ^~ मृद्धन्। - >, + 7. गियदद्ीए स्ा.। अपर अयप्मटमि[ह श. स 3 न पर पणः द्र्य । परल ति स दृहा |
(सनि किरथा-र प्रियया चविका असश्निवानदःर मनु नदिप्यामि । प्रटृत्तिल्माऽप्यलाः; दुटखथः | )
4 १९५५५
== . 21:51 विने ¡ & 2 नृ 9 42१५ १ {सपन्त द. नत्व:
॥ि तटं 3. छ ~ १५". प्प -- तुह अच्द उवष्णाराणे पत्ता सप्तद
०
मरिचं नाष पडात्तिला तिभ उत्तश्पर् । (तवदरपन्याक्षन पषा स्व्िक्ा सण्रत्य नन्याः प्र््रत्तिरिमिनिमि गुत्ताम्यत्ति } )
नयन रन्म्निनासनीतं पिद्ानि रस परिखा. } `
पास ! विपिन रचतनाप्दष्त्यीटमत्थः सपरत | ५दत्ा्ुसमृहं ; निभि या रोदन क्रियत {ति |
9 4 सिर १। स्ट [त = ष = "= नन 1 गामत्तमाट--- ।धवृन्विर् यव्रस्तष्7 ख्वदिकाया : यथिधानप [तर सिमिण १.५५ छ अ स॒ लि धः लनवःधाना "सृमरा [ ।-त्फस्माण दधिक्रा रचि दुरव्रधानाद् शाक ~ 9 + (~ +~ “~~ १ + ^= ए € > 1 म्य करि ल) न न्न चदान, | द यूत्तछान म्यर्) तसः; वृचन्तन्य ए पमातीति यन्न् न्यू" सोचयप त 0 गाय गच्छति (न ५,०१ त कणनृर, य-2 कृत्तस्ं उयक्तायायाव पच्छति--- फ नापः {१ प्रन ५ र | १० ग प्रतपन्त समि ।
(1 = ९ * ३
= रवा व्रायन्दान णपा वनदधिष्नं सरम्रह्य तन्या प्रभृति.
॥ (स च भ ५५ क.
चमरदपगय च न 8 17) ठः त] पधरन्छदरपमय चुर प्व, पद्वष + 4 ) उट = ~ ~^ £ 04 7 द स्ट -डश्निष् छाति! वादं का न पना तदस्य प. ~ ¬
£ नि
^ ५ स
् | {>~ ~ £ ८7171^~ > ¬ ~~ ~ ^ ~3175; ५,र२
-~वृटाहमत् -,5{ २८, 42 + => १4" {६ ' 1. $ १
॥1] 4 ङः, 4 च ् ~ र (कर शः 7 न ~ -- ~ ~
{अर न ८ ~ => ६ ~ [वि भ अरत्डस 1 म ५ , पञ" र्द
॥, थ व च प ञः य प क नतृवपन्सासन) -ज््धदधितार्त्र पश्च नतं चचेनन नत्र त र न [क र परेपण पया ----- ध 1 -नन्ये हत्पाह् नुदस्सम्त" सदा ए मया उ ज्पत्तमरत्वः ५ ९ 0 ~~ ~ सया सनिमिदयन पप्यरमाण. घन् दष ए; नतु (सिध प्रापिते दृति सा ङ्पिमद्यन्राह्---
+
नच तत्रहि यग तथा. दव्ट्ावारं नन्दनन गृह प्रदक्तिमित्य प्रच्छ तत्रह्यन-निनं यग तथा, रत्ना नन्दन“ परह, प्रङ्ादमित्यति
र } (0 न 1 {र प्रा (क न व [वृद्ध षिन ना [व विद्धेपोरछः प्रतार्य नन्डनः त प्रतारणागां भजरन्दर्ग-कवुद्धगक्ष्नना चति
॥ 7
"५
निटूचति । एमि वयुन नेष. । सतं सपाथैनम । अपि साधति
सम्मावनारोनकमव्यय् ; फल्नहन५ उवप उतत ्ाय फार प्रयोजने यस्य | “उदक उन्तः कान यर स्यात् फख्युत्तरस् ॥ _
= रेयन्य । सुयनिः प पति तमान, स्वादिति सेम्यावनायां चिर |
सय दण्डापूिन्या तरय सदेह यदग्ध्या्िराकरोति--प्र थश
(01 1 > य प्रसादीजत ~~ गन्ता म्स सन जौ^नन ददरय गरस्ावाकत | थ छदसअ एषम् 4
एकच को चिं धदअन्तिआनग्येणं बड्डादि हँस्स किं दाणि शरियोसिअं भदिस्सदि ।
(महाभाग । प्रथमलेव शशार्दूलनखरस्पृष्टस्य मकरन्दत्य मोहविच्छे प्रियनिवेदिकाया भगवतीनियुक्तेन भवता मालत्याः समं जीवितेन हृदयं प्रसादी- कृतम् । साम्प्रतं यदि तस्येव कोऽपि मदयन्तिकालानेन बर्षयति तस्य द्विमि दानीं पारितोषिकं भविष्यति ।)
साधवः- अनुयोक्तव्यरानुयुक्तोऽस्मि । (हृदयमवलोक्य) इय- मस्ति भालनीप्रथ्यदर्शनास्पिक्षिणः कामकाननाले हूँ।रिणः लक्ष्मी- वतः केसरतरोः प्रसन्धाला ।
'चिरससााणिआणिडो विरहाळुक्खिअसमुद्ददिष्णुक्कण्ठो ।
इत्यादिसेतूक्तप्रयोगात् । साम्प्रतं यदि तस्यैव कोऽपि मदयन्तिकायामेन वर्षयति तस्य किमिदानीं पारितोषिकं भविष्यति । तस्यैव मकरन्दस्यैव कोऽपि अस्मासु कश्चिद्, वर्धयति, 'दिष्ट्या वर्धसे' इति प्रियं निवेद यिष्यतीत्यर्थः । वर्तमानसानीप्यद्योतको लप्रयोगः । तस्य वर्धयितुः पारितोडिर्क मीतिदायकम् । कोऽपीत्युक्त्या मालती चोट्यति ।
उरुष्टितज्ञ आह - अनुयोक्तव्यं मष्टुं योग्यं अदुयुक्तोऽस्मि पृष्टोऽ- स्भि । हृदयं त्ववक्षःस्थलं । मालतीप्रथमदर्शनाभिषङ्गसाक्षिणः नाकृत्णस्तत्पूर्व मदनोचानकृने सन्टकीने योऽभिपन्नः कामदुःखं तैखिन् साक्षिणः साक्ष्ण- रगारवत', तढालवालपरिसरावरथाने, सञ्जातत्वाद् यदि कश्विदस्मिन्यै विवंदले
१०. 'लाद्देण' ७, ८, 'लाहो व' ज. पाठ' २. 'ण ध्रुहं व' छ पाठ ३.
'तदा किं पाणि तस्य पारि' ल. पाठः
'ध्यमेद नुयुक्ती' का गठ ६
'माधवः- अनयानुयो' क. पाठ.. ५
साजिणी' ख. च ज. पाठ ७ 'हाररय' क.
पाठ
८.
'प्रसूनमाला' का पाठ
१, 'गद्व्यसि इति' थ. पाठः १. 'उद्धटित पाए' ज पाठ
'सत्य शाक्षिणः' एव पाठ..
अष्टमोऽङ्कः ।
प्रेम्णा मग्रथितेति या प्रियसखीहस्तोपनीतानया विस्तारिस्तनकुम्भकुड्मल भरोत्सङ्गेन सम्भाविताः । सम्प्राप्ते त्वथ पाणिपीडनविधौ मां मत्यपेताशया या मय्येव लवङ्गिकेत्यवगते सर्वस्वदौयः कृता ।। ६ ॥
४५७
तर्हि बकुलतरु, प्रष्टज्य इति द्योतयन् तदानीमेकांफिनः स्वखानुभवैकगम्य- मवस्थाविशेषमनुसन्धते । कामकाननालङ्कारिणः मदनोद्यानशोभातिशय-- जंनकस्य, वृक्षान्तरेथ्यो विशिष्टगुणत्वात्, लक्ष्मीवतः दैवसम्पन्नस्य केसरतरो बकुलपादपस्य प्रसवमाला पुप्पमालिका ।
लक्ष्मीवत्त्वमेवोपपादयति -प्रेम्णेत्यादि । प्रेम्णा सहन । तत्र हेतुः मग्रथितेर्ति मया विरचितेल्यनेन हेतुना 'यत् प्रेम तेन प्रियसखीहस्तोपनीता - प्रियसख्या लवङ्गिकाया हस्तेनोपनीता समीपं प्रापिता। अनेयेति मालत्या अभिनयेन निर्देशः । विस्तारिस्तनकुम्भकुड्मलभरोत्सङ्गेन विस्तारितुं क्षणे क्षणे विपुलीसवितुं शीलं ययोः स्तनरूपयोः कुम्भकुड्मल्योः कैलशशिशुकयोः । 'स्तनकलशकिशोरको कथञ्चित्' इति माघोक्तवल्लाक्षणिकः प्रयोगः । तथा च मुगरिः 'तारकेश्वरकिशोर शेखरः' इति । भरो भारः, तस्योत्सङ्गेन मध्येन, सम्भाविता निरन्तरोबृहनेनोपलालिता, तस्याः प्रभवभूनस्य कक्ष्मीवत्त्वे कस्य विमतिरिति भावः । न तावदेव; ततः परमपि श्वाध्यत्वे कारणमस्तीत्याह- तुर्विशेपे, पाणिपीडनविधौ नन्दन विवाहार्थेऽनुष्ठाने । पाणिपीडनं विवाहः,
'पाणिपीडनविधेरनन्तरं शैलराजदुहितुर्हरं प्रति । "
इति कुमारसम्भबोक्तेः । मां प्रति मामुद्दिश्य अपेताशया त्रुटितप्राप्त्याशया लवङ्गिकेति लवङ्गिकेयमिति अनेन प्रकारेणावगते ज्ञाते, मरणानुमत्यै पादप्रणामे-
'बा' छ. ज. पाठ १ 'नर्माता स्वयं' ख, 'नीतेति वा' छ. ज. पाठ.
२ 'मम्प्राप्ते सति पाणि' छ, 'सम्प्राप्तेऽप्यथ पाणि' ज. पाठः, ३. 'मध्येवाथ लव' छ,
पाठः ४. 'ध्याधगते' पाठ' ५ 'दायीकृता' क स.भ. पाठ
१. 'किना स्वानु' क, 'क्तिा स्वानु' छ जू. पाठः
२. 'स्वानुभवैक' क.
ग. छ. ज. पाठ ३. सेऽपि विशिष्टज पाट ४. 'विस्फुटीम वितुं . पांठ:
'कानुबयो' न. पाठ ६. 'भरभामस्तस्यों' ग. पाठः.
1787
अवलोकिता -- सहि! वहा क्खु दे इयं चउरमाला जदो अबहिदा परोपि ।
(सखि ! वह्वमा ख़ ते इयं बकुरुमाख यतोऽपहिता प्रलोकयसि ।)
लौलत्ी -- सहि म उवहससि !
(सखि । मां -उपहससि £)
त 1
टत लवद्धिकास्थने च मयि स्थिते इत्यथः । सर्व॑स्वदायः; सकय खख धनख दाने, यथा सुमष्ैः कथित् स्यमेवाजितं यत्रढुनचित् सङ्गृहीतं 'सम् स्ववित्त पुत्रादिषु समधैयति अप्रमादेनेद॑रक्ष्णीयमिति तथा । एसा वि माल्दीणिन्विसेसं दडुव्वा। सव्वदा हिभएण धारणीए कति सादरं समपितेत्यधः। छतेति मारया उदेश्यत्वाद्विधेयख समदायत्वख तत्र वि्रान्तेः ख्यन्तः पाटः । छत्र पूवीं सहास्य, उत्तरां देन्यारूयश्च भावः भ्रकारयते । अपरस्तुतभदसारु्कारः , कायेसुखेन लोकोततरस्यानुरागस्य प्रकाशनात् ॥ ६
सखि ! दमा खट ते इयं -बुरुमारा यतोऽवहिता प्ररोकयसि । वद्छुभा अतिप्रिया, खहुरवधारणे , यत्तः यसादवहिता एकाग्रा - प्रलोकयसि प्रकर्षेण प्रयि, दमामिव्यथौत् । अनयोक्तिमङ्भया -गाडाशिङ्गनतृष्णया वहमस्य च वक्षःस्थर मारान्याजन पररयसि । ममं पुरतो छ्ज्जां च. नाय्यसिं | अहां ते मच्छन्नकाभुकीखमिति व्यज्यते ।
. तेदुक्तिभ्गिमवगच्छन्ती आह -- सङि! भाुपटस्तसीति । उपहससि किमपि हृदये निधाय परिहससि ।. किमिति काका सूचयति ।
अवलोक्षिना -- करं पदसदो विअ ! (कथ पद्रगव्ड इवः) लाधदः -- (नेपथ्याभिसुखमैवलोक्य) अये ! क्रठद्ररः प्राप्तः । भारती -- दिदि यैह भद्अन्तिथारारेण । (दिष्टया वर्ष्वे मदयन्तिकालमेन |) माधवः -- (सह परिष्वज्य) परियं परियं नः
(वैकुर्मारां कण्टे ददाति |)
चरणसच्णल्व्दाकर्णननटितकेनाह -- कथं पदशब्द्ः क्षितितले चरणविन्यासजनिता ध्वनिः । इवराव्दस्तकैयोतकः |
तदीयं कार्यसिद्धियोतकं खखप्रसादादि चिहमांरोक्य सहे आह अये इति हैधोतकमव्ययम् । प्राप्त; नन्दनावासादागतः
परियतमदर्षवचसा काभसिद्धि निथित्य रैर्षवरतिरस्छृतत्रपायन्तरणां भाेव मनखव्र्यकितावचनेन वतेमानं दिषब्रद्धिमज्ञरं करोति -- दिया वधेध्वे मद्यन्तिक्ाखागेन, भाग्येन पूर्णमनोरथा भवथ सस्युर्मदयन्तिका्रप्सये्य्॒ः ।
सदृप॑मिनि सखीसननिधावपि हपाडदेत॒कतये परिपवजगस्यौचिव्यमाह । परि चम्य ददति न पुनदत्वा परिष्वजत' इत्युक्त्या चोरेणेव परमत्तावसायां प्रूए्वनन्ण्डनस्य, 1 चर[[भिलर्पनस्यम चपावात्रतस् पररब्वह्नत्य अव्ररारखाभ्
दह्यात् मरध्व्यनुषठतत्व प्रकाशयति । प्रिय नः यसाकममिख्पितं, सिद्धमिति देप । वीप्सया हप योतयति 1 #
बलमाटामिति पूषैमेव तस्याः पारितोपिकःवेन कल्यितात् ।
--~--- ~ ---
अयलोकिता -- णिब्वूढो क्खु मभअवदीसमपराबणाभारो धुदधरक्खिदाए । । (निन्यूढः सध भयवतीसम्मावतामारो बुद्धरक्षितया ।) ` ीलती- (सहै) अजे ! दिदि पिअसही लङ्िओ दीस्। (अक्षरे ! दिष्ठ्या प्रियसखी खूवक्गिका दयते ।) (ह्यचष्ठति |) (ततः परविशति -सैम्भान्तः कररह॑सकः, मदयन्तिका; कबङ्धिका, बुद्धरक्षिता च~) - लवङ्गिका -- 'परि्ताभहु परित्ताभहु -महामाजो + अदर्मगगे
ुद्धरक्षितां चमलकरोति -- निव्यढः खट भगवृतीसम्मावनामारो बुद्धरक्षितया \-भगवलयाः कामन्दक्याः सम्भावना ` एतत्काये साधयितुमियं मगल्मत इत्यहः, ^सामन्तसम्मावनेयेव धीरः इतिवत् ; अथवा सदारः, ससम्मावयाम्रास यथाक्रमेण इ्तत्रित्,; तह्यो- मारो भर्तव्यो गुरः प्रदार्थः निन्युः प्रापणीया भूमि -भरापित -इति लश्षणग्रा फरुपयस्ततां -नीत -इत्यथैः ।
अहह इत्याश्वरयोतक्रमव्यरयस् । -एवमचिरेण दंशीनत्यासम्भावितत्वादाश्वयत्म् । उत्तिष्ठति भ्र्युद्धमनेन सम्भावयितुमासनाचरुतीत्यथैः।
सम्भ्रान्तः सम्भ्रमो म्याकुकता, तद्वान् । -चकारेण ' सम्भान्ता. इति विपरिणामेन योजन। । -
परिावतां पछियतां महाभागः । वीप्छयां मयसम्म्रमो चोत्यते । ङतः कखात्य इत्यत्राह -- अर्धमाग `एव नगररक्षिपुरषामियोगो मकरन्दस्य
4
४६९-
एब्ब पअररक्खिपुरुसाभिजोओ मअरन्दस्स जांदो । तक्कालमिलिदेण कलहंसएण सह अक्ने अणुप्पेसिदाओ ।
(परिश्रायतां परित्रायतां महाभागः । अर्धमार्ग एव नगररक्षिपुरुषामि - योगो मकरन्दस्य जातः । तत्कालमिकितेन कळहंसक्केन सह यमनुप्रेषिताः ।)
कछहुंसकः - जैधा इदोमुँहं पैलुत्चेहिं पि कळअळो सुंदो तह जीणामो अण्णं पि उवगदं पाइक्कसेण्णं ति ! .
(यथा इतोमुं प्रवृत्तैरपि कलकलः श्रुतः तथा जानीमः - अन्यदप्युप- गतं पादातसैन्यमिति ।)
जातः । अर्धमार्गे मार्गस्य समेंऽशे मध्ये इत्यर्थः । नगररक्षिभिः पुर- रक्षणाधिकृतैः पुरुषैरभियोगः उपरुद्धत्वं कोऽयं केयं कुतः क गम्यत इति विचार्यमाणे अयं मकरन्दो मालतीवेषेण नन्दनं विप्रलभ्य तन्मन्दिरमनुभविश्य तद्भगिनीमपहृत्य ततो माधवसमीपं निशि प्रयातीति परमार्थस्य परिज्ञानात् चोरङ्कारमा कुश्यानुद्रुतः तैरमिभूयमानो मकरन्दस्तेभ्यो रक्षणीयो भवतेत्यर्थात् । तर्हि कथं भवत्यः सम्मर्दात् परिभ्रश्यागता इत्यत्राह - तत्कोलमिलितेन कलहंसफेन सह वयमनुप्रेषिताः । तत्काले अभियोगसमये इत आगत्य सङ्गतेन वयं मदयन्तिकादयः अनुप्रेषिता मकरन्देन प्रस्थापिता इत्यर्थीत् ।
-. लवंङ्गिकोक्तिमुपोहूलयति साहाय्यत्वरार्थम् यथा इतोमुखं प्रवृत्तैरपि फलकलः श्श्रुतः तथा जानीमः अन्यदप्युपगतं पादातसैन्यमितिः । इतोमुखं इमं प्रदेशमुद्दिश्य प्रवृत्तैः प्रस्थितैः, अझेहिं इत्यनन्तरोक्चेरस्माभिरिति सिद्धयति । कलहंसवचनत्वात् पुल्लिङ्गनिर्देशः । अपिशब्देन पूर्व कस्यचित् पादातसैन्यस्य दृष्टत्वं द्योतयति । यथा येन प्रकारेणेति पूर्वोचरकलकलयोर्विरला विरलत्व -
-- १. 'जादो । तदो ताहाल' क. स. प. च ज. श. म. ट. पाठः ई वहिदा
अहो' के स, 'समं अहो' छ ज य. पाठः ३ 'अझे इह, अणु' क घ. च, ट.
पाठः- ४ अह 'एत्तोमुई' प.छ पाठः ५ मुद्दाग्रदेहिं अोहिं महन्तो
जोधकलकलो' के 'सुहागदेहिं अल्झेहिं कळभळो' ज, 'मुद्दागदेहिं पि महन्तो
कळभळो सुदो । अझेहिं तथा' स. न. पाठः ६. 'आअदो विभ फळ', 'सुणी अदि
तह' छ. पाठ ८. 'तकेमि' क. ख. प. च. छ. ज.स.च. ड. पाठः ९
'पारकथं वलं' क. ज... न, 'पाइर्फ तिः ज. प. चणभररक्खियळं ति०. पाठः.
साङ्ल्यवलोषधिते -- इद्धि ! ` इद्धि! स्म एव्व हरिसुव्वेभसभेदो उवणदो । |
{हा धिक् । हा धिक् ! सममेव हषोद्रेणसम्मेदं उपनतः })
सखाधवः-- सखि मदयन्तिके! स्वौगतम्। अप्यसुगहीतमस्सद््ई भवः । नु “चलः खखा सन्तु । एकाकिनो बहुभिरभियोग ईति यक्िश्विदेतदयखद्य 1
विशेषस्य सुबोधतवात् › तथा वेन प्रकारेण जानीमः अनुमिमीमहे । अन्यत् धू्ीगतव्यतिरेकेण उपगतं राजाज्ञया प्र्पु । पादृकदाब्दः पदातिवाची ।
“हसन्दाणिभतुरणं तुरङ्गमोरत्थरुक्खङ्जिपाहृकं । पाक्षावङ्िअिगञ गअमनज्जन्तरहर्संकुरं वरुड बरं |? इति सेतुप्रयोगात् ।
हा धिक् ! हा धिक्! क्षममेव हेद्धिगसम्भेद ईपनतः । हर्षस्य मद्यन्तिकाराभात् , उद्ेगस्य -दुःखक्षोमस्य च रक्षिुरुषामियोयश्रवणात् , सम्भेदो भिश्रता, उपनतः प्राप्तः । ४
धीरतया विगतसम्भरमः जचिघ्यानुहद्वनाय नववधू स्करोति सखीति सुहृ्धायौत्वादामन्त्रणम् ; (तव कृष्ण ! भिया सवी" इति महाभारतोक्तेः ।-खागरं रोभनमागमनं, तवासीदिति देषः 1 अरसुगहीतं शष्यसम्बन्धायास्तवानुप्वेरेन शोभितम् , असंद्गृहमसाकं भवनमिदयुक्तिः भाणनिर्विशेषस्य यदो मकरन्दस्यापि ..स्वापितरात्रैव पितरौ , सवगरहमेवं च गृह, सखस्यापि तप्पितरावेव' तदगरहमेव चेति प्रकाशयितुम् । अथ तासायुद्रेगमुपपच््या शमयति--ननुरवधारणे । भवखः मदयन्तिकादयः खस्था नि
८-दरताक्ि-+- यर ए्व्ने ता देहि । जर् द ऊह् पि सथरुन्द पुणो वि ठंसण्पह् यदपि. तम क पए काटस्वमर् । (येव तत् कथय } यदि ते कथमपि नक्र्न पनरपि दरेनपथमवतरति, तत कि खसा कव्यम् }) २ ५ ^ + ५ ठै <द्पटिपः -- रिकेवमवथवपिसङ्घणिचले चिर सोभणे णिन्द्राबरस्सस् । (ना > (~ (एठकावयननिप्रतनिश्वर चिर लोचने निवापयिप्दापि ।) दद्ररध्विम -- अध ती मत्पलक्लाख्मि सरप्यजगधिं ठुमं सच्वि्णिं विध पएल्सोचमो संअगदेण संदधट्सदारिणि दरे सा तदो रडिम्ति?
> ^ |
~~ ~ -~~-~~----~ "~~~ ~~~ --~-~--~-~--------~----- = ~
पनद्रकारपुरस्सर् स्वाभिमते भद्रया सूचयन्तीं सस्या हृदय यकाघयपि-- यवं तत्छथयं । यदि त कथमापि पकरन्दः पुमरापै ठंशेनपथमवतरति, ततः रं त्वया, कतेन्यदर ! थमपि सखसयलादित्यथं । करव्यं एरिप्यद उत्व. |
न्व्यनाह् -- एकेाययद्निपङ्ननिश्वके चिर सेचने निवीपयिमनि | सुलायद्न पु उम्य परसयेक निप नितरा बन्धेन निश्वसे विपयान्तरःनवसद्मान तितपयिष्यासि चन्द्रादिगहकद्रव्यदनतपत्वादद्तसरसीव (नमः धतिहाडरिप्यामीर्यशः
< 81
१ परमण तल सखयत्राह्सुदधछ्यन्ती तत्रानद्धख्यति अनुद्रेगाय-यपं स मन्मथ्रसत्ारििः कल्दपजननी त्वा स्तिमिणीमिव पुत्पोत्तमः सखय-
=
टेप त्ट्गचा्णा कनति, का त्त" प्रतिपत्तिः । अशैति पक्ष्यो |
५ ¶---~ = ++9 ~+~ ~
4 द. ज.आ-य पठ २. "एव्वं कदि" घ पाढ.. 2 ग~-एमाति उद्" प य्न्ञय र पाद्र.. ४ (अदपदगगिस्सह" छ पाटः म, (सगपन्रगप्निच्चल+ ज पाट. ६ "गिच्द्े गिव्वाच
द्ग ८. वद--स्प्नेन्न पटर
(थ स मन्मभवलत्कारितः कन्दधजननीं त्वां रकमणीमिव पुरषोच्मः खयद्धाहेण सदधर्यचारिणी करौवि, का ततः प्रतिपत्तिः 9 न्वदथन्दिषा- निश्वस्य) कीस तुए श्तं आसारिअन्ि । (करमात्वया एता वदाद्याचितास्सि ] धरुरक्िता -- सदि ! रैदेहि । (सवि ! कथय |) छथः -- रहि ! दिदं मेऽव दियमवेअस्अणएरि दीहमिष्रहि । (ससि 1 कथितमेव हदयवेगसूतकैदीर्षनिधसेः तद्रीने तव धृक्तिरा्तां तावत् । ष्ट एनः [परन्धथधलात्करितः] कामेन हटात् परोरेतः । तत्र हेतुः -- छन्दप॑जननीं कामस्य हेतुमू.पामिति तव दशने कख सचेतसः सररशरश्वरज्यरुनज्बाख श्चटिति न प्रसरतीति चाटुभिसां वायति; कन्दरषस प्र्ु्नस्य जननी मातरमिति च। शुकिसणीदेवीं विदमैराजस्य भीष्मक पत्री पुरुपौचसो भगवान् वाुदेवः, उपमानेनाभिजनादिगुणसामग्रयादन्योन्यावुरूग्यादरोपञुवनश्चधनीयसम्बन्धत्वं बोतयति, खयद्वाहेण पित्राधनुमतिमन्तरेण खयमेव पाणिग्रहणसाहसेन, मगवतापि सक्िमण्या गान्धरवयुगररीततराक्चसविबहिनोढ्तवात् , य॒दध्यचारिणीं धयैपती करोतीति काक्रा ययर्थ कभ्यदे, तहु; अनन्तरं शतिषातिः रदतिः का, तवेत्यथत् । तावतः सुृतस्यासमन्यसम्भाग्यलमाखोच्याह -- निश्वश्येति सप्याआवशद्धाजनितावेगस्प्वके दीरघोच्क्ास यक्तवे्यथेः ¡ क्टाखया एतावदाशासितासि । रु्याप्र् केन इना । एतावद सयद्गाह दति यत् , एतत्परिमाण छुकृतमिति शेषः ¦ आख्चासिदः सम्भाविता । & ॐ ॥ त्या निगदेनेवाख्पयितुम २-- शाश्च थयते । । । किं वाचा वरिष्यते। भावस्तावत् परिक्षतः! एवं मञ्यन्वरेणेत्याह-सखि ! फाथेतमेव इृदयवेगसूचकरर्दीैनिःश्वसिरिति । आवेभो वैतावन्मम भाग्यमिति, अतस्तदयुवादे कं विचा्थत दय्थैः । १ कसिम एतत क क्ष, कि एत्ति ज, (कतै सं
पषादाणि णन्द्णं णिञभच्छिम एकादयडणे वा अन्न्थिस साङ्दीए उवरि अणुखरु$ससं । । (कथं दवितीयनाञघ्नाविच्छेदपट्पट्हसाव्यते तदिदानीं नन्दनं निर्मसस्यं सवादपतनं ता अम्यश्यै साख्त्य( उपयेनुकूखयेप्यमि ।) (उस्शातुमिच्छति |) (मरन्दो अखरमुतपाय्यै इञ गृहाति ।) ` एद्थन्ति सा -- संहि माकंदि। ई सुद्धि ! (सखि माति ¡ क्रि परनुद्धा्ि थ विवश्नितसंविधानाय फथाविच्छेदे तस्याः प्रस्थानं सूचयति कविः-कथं वितीयनाडिकाविच्छेदपट्पर्साख्यते ! रृत्ितीयस्या नाडिकाया विरामसूचकः पटुः स्पष्टशब्दः प आनकस्ताड्धते तद्वादकेनेयथीद्, राजमन्दिरेषु नाडिकाविच्छेदज्ञानाय'तथाचरणात्। तदिदानीं नन्दनं निभेतस्यै सपाद पतनं वाभ्यथ्यै भारत्या उपय॑नुदूरयिप्यामि } तुट् परदोपप्य प्ोतवात् नि तया तदभिप्रायमजानता दिता मम॒ मियद्खी मारूतीति - तिका, सयवा त्रप(परवश्चतया तया $तमपराध मदर्थे क्षमसखेति प्रणामपुरस्सरमसुमीय घारुल्या उपरि माख्तीविषये अलुशूखयिष्याभि अनुक्रूकं कारेष्वामि । युखयुत्पाद्य थवङ्ण्ठनना्युकापनयनेन प्रकषाद्यत्यथः । उद्धाययेत्यपि पाठे स एवायैः । रस्ते गृष्ठाति फरतरे सलीरं गृहाति, मदयन्तिशामित्यथत् । । | ध , मार्तीबुद्धया एव प्रच्छति -- रखि भारति ! किं प्रहुदापि विगतनि्राप्षि । कः "कहं बिअ णादिः ङ पाठ. र .अपहरनाडिया- क. घ, म्यम ।चच्छ्द् च पाठ -३ 'विच्छेदपद्द" क. घ ज्ञ ज, गविच्छेदसूजथो पटु" छ पाठ र 'ताजावेणन्द्णःक न.ज. ज्य. ज, ता दाव गन्दुणः घ,ड. च. & पाठः ५. “उत्थाय गन्ुमिच्छति' द्र. ज॒ पाठ-. ६, भ्युदूवाय्प्रः फ. च. घ. छ स्च, ज. पाट ,
(विन्येप्य सद्पै सत्ता्वसं चं 1) दया भरप्ण जव्व ष्रैपि एं व॒ह्दि । (सम्मा अन्यटव क्रिमप्येतद्र् वतते 1)
८.प्०२न्द्
न ----४
रम्भार ! मृ्रर भयं क्षमने विकार श
तदहमपि पिक्रान्तिपूतं॑विखसतः प्रियदः भ्ैयनन्तरीभवामि । (इति विकटं ईखिम्य करहंसकेन सह निष्कान्तः ।) अवलोकिनाखवङ्तिकाुद्धरक्षिताः -- अवि णाम अणहा
इ 11 ३४ | +; #1 २१ १ {4 = {१ 11 ५८९०५, ५ [82 पत्तर
7? व तोनालः निन पप्यालाजनन्वः शयन
क|
# [१ 11 च
भ न { छ व अ ^~ मृद्धन्। - >, + 7. गियदद्ीए स्ा.। अपर अयप्मटमि[ह श. स 3 न पर पणः द्र्य । परल ति स दृहा |
(सनि किरथा-र प्रियया चविका असश्निवानदःर मनु नदिप्यामि । प्रटृत्तिल्माऽप्यलाः; दुटखथः | )
4 १९५५५
== . 21:51 विने ¡ & 2 नृ 9 42१५ १ {सपन्त द. नत्व:
॥ि तटं 3. छ ~ १५". प्प -- तुह अच्द उवष्णाराणे पत्ता सप्तद
०
मरिचं नाष पडात्तिला तिभ उत्तश्पर् । (तवदरपन्याक्षन पषा स्व्िक्ा सण्रत्य नन्याः प्र््रत्तिरिमिनिमि गुत्ताम्यत्ति } )
नयन रन्म्निनासनीतं पिद्ानि रस परिखा. } `
पास ! विपिन रचतनाप्दष्त्यीटमत्थः सपरत | ५दत्ा्ुसमृहं ; निभि या रोदन क्रियत {ति |
9 4 सिर १। स्ट [त = ष = "= नन 1 गामत्तमाट--- ।धवृन्विर् यव्रस्तष्7 ख्वदिकाया : यथिधानप [तर सिमिण १.५५ छ अ स॒ लि धः लनवःधाना "सृमरा [ ।-त्फस्माण दधिक्रा रचि दुरव्रधानाद् शाक ~ 9 + (~ +~ “~~ १ + ^= ए € > 1 म्य करि ल) न न्न चदान, | द यूत्तछान म्यर्) तसः; वृचन्तन्य ए पमातीति यन्न् न्यू" सोचयप त 0 गाय गच्छति (न ५,०१ त कणनृर, य-2 कृत्तस्ं उयक्तायायाव पच्छति--- फ नापः {१ प्रन ५ र | १० ग प्रतपन्त समि ।
(1 = ९ * ३
= रवा व्रायन्दान णपा वनदधिष्नं सरम्रह्य तन्या प्रभृति.
॥ (स च भ ५५ क.
चमरदपगय च न 8 17) ठः त] पधरन्छदरपमय चुर प्व, पद्वष + 4 ) उट = ~ ~^ £ 04 7 द स्ट -डश्निष् छाति! वादं का न पना तदस्य प. ~ ¬
£ नि
^ ५ स
् | {>~ ~ £ ८7171^~ > ¬ ~~ ~ ^ ~3175; ५,र२
-~वृटाहमत् -,5{ २८, 42 + => १4" {६ ' 1. $ १
॥1] 4 ङः, 4 च ् ~ र (कर शः 7 न ~ -- ~ ~
{अर न ८ ~ => ६ ~ [वि भ अरत्डस 1 म ५ , पञ" र्द
॥, थ व च प ञः य प क नतृवपन्सासन) -ज््धदधितार्त्र पश्च नतं चचेनन नत्र त र न [क र परेपण पया ----- ध 1 -नन्ये हत्पाह् नुदस्सम्त" सदा ए मया उ ज्पत्तमरत्वः ५ ९ 0 ~~ ~ सया सनिमिदयन पप्यरमाण. घन् दष ए; नतु (सिध प्रापिते दृति सा ङ्पिमद्यन्राह्---
+
नच तत्रहि यग तथा. दव्ट्ावारं नन्दनन गृह प्रदक्तिमित्य प्रच्छ तत्रह्यन-निनं यग तथा, रत्ना नन्दन“ परह, प्रङ्ादमित्यति
र } (0 न 1 {र प्रा (क न व [वृद्ध षिन ना [व विद्धेपोरछः प्रतार्य नन्डनः त प्रतारणागां भजरन्दर्ग-कवुद्धगक्ष्नना चति
॥ 7
"५
निटूचति । एमि वयुन नेष. । सतं सपाथैनम । अपि साधति
सम्मावनारोनकमव्यय् ; फल्नहन५ उवप उतत ्ाय फार प्रयोजने यस्य | “उदक उन्तः कान यर स्यात् फख्युत्तरस् ॥ _
= रेयन्य । सुयनिः प पति तमान, स्वादिति सेम्यावनायां चिर |
सय दण्डापूिन्या तरय सदेह यदग्ध्या्िराकरोति--प्र थश
(01 1 > य प्रसादीजत ~~ गन्ता म्स सन जौ^नन ददरय गरस्ावाकत | थ छदसअ एषम् 4
एकच को चिं धदअन्तिआनग्येणं बड्डादि हँस्स किं दाणि शरियोसिअं भदिस्सदि ।
(महाभाग । प्रथमलेव शशार्दूलनखरस्पृष्टस्य मकरन्दत्य मोहविच्छे प्रियनिवेदिकाया भगवतीनियुक्तेन भवता मालत्याः समं जीवितेन हृदयं प्रसादी- कृतम् । साम्प्रतं यदि तस्येव कोऽपि मदयन्तिकालानेन बर्षयति तस्य द्विमि दानीं पारितोषिकं भविष्यति ।)
साधवः- अनुयोक्तव्यरानुयुक्तोऽस्मि । (हृदयमवलोक्य) इय- मस्ति भालनीप्रथ्यदर्शनास्पिक्षिणः कामकाननाले हूँ।रिणः लक्ष्मी- वतः केसरतरोः प्रसन्धाला ।
'चिरससााणिआणिडो विरहाळुक्खिअसमुद्ददिष्णुक्कण्ठो ।
इत्यादिसेतूक्तप्रयोगात् । साम्प्रतं यदि तस्यैव कोऽपि मदयन्तिकायामेन वर्षयति तस्य किमिदानीं पारितोषिकं भविष्यति । तस्यैव मकरन्दस्यैव कोऽपि अस्मासु कश्चिद्, वर्धयति, 'दिष्ट्या वर्धसे' इति प्रियं निवेद यिष्यतीत्यर्थः । वर्तमानसानीप्यद्योतको लप्रयोगः । तस्य वर्धयितुः पारितोडिर्क मीतिदायकम् । कोऽपीत्युक्त्या मालती चोट्यति ।
उरुष्टितज्ञ आह - अनुयोक्तव्यं मष्टुं योग्यं अदुयुक्तोऽस्मि पृष्टोऽ- स्भि । हृदयं त्ववक्षःस्थलं । मालतीप्रथमदर्शनाभिषङ्गसाक्षिणः नाकृत्णस्तत्पूर्व मदनोचानकृने सन्टकीने योऽभिपन्नः कामदुःखं तैखिन् साक्षिणः साक्ष्ण- रगारवत', तढालवालपरिसरावरथाने, सञ्जातत्वाद् यदि कश्विदस्मिन्यै विवंदले
१०. 'लाद्देण' ७, ८, 'लाहो व' ज. पाठ' २. 'ण ध्रुहं व' छ पाठ ३.
'तदा किं पाणि तस्य पारि' ल. पाठः
'ध्यमेद नुयुक्ती' का गठ ६
'माधवः- अनयानुयो' क. पाठ.. ५
साजिणी' ख. च ज. पाठ ७ 'हाररय' क.
पाठ
८.
'प्रसूनमाला' का पाठ
१, 'गद्व्यसि इति' थ. पाठः १. 'उद्धटित पाए' ज पाठ
'सत्य शाक्षिणः' एव पाठ..
अष्टमोऽङ्कः ।
प्रेम्णा मग्रथितेति या प्रियसखीहस्तोपनीतानया विस्तारिस्तनकुम्भकुड्मल भरोत्सङ्गेन सम्भाविताः । सम्प्राप्ते त्वथ पाणिपीडनविधौ मां मत्यपेताशया या मय्येव लवङ्गिकेत्यवगते सर्वस्वदौयः कृता ।। ६ ॥
४५७
तर्हि बकुलतरु, प्रष्टज्य इति द्योतयन् तदानीमेकांफिनः स्वखानुभवैकगम्य- मवस्थाविशेषमनुसन्धते । कामकाननालङ्कारिणः मदनोद्यानशोभातिशय-- जंनकस्य, वृक्षान्तरेथ्यो विशिष्टगुणत्वात्, लक्ष्मीवतः दैवसम्पन्नस्य केसरतरो बकुलपादपस्य प्रसवमाला पुप्पमालिका ।
लक्ष्मीवत्त्वमेवोपपादयति -प्रेम्णेत्यादि । प्रेम्णा सहन । तत्र हेतुः मग्रथितेर्ति मया विरचितेल्यनेन हेतुना 'यत् प्रेम तेन प्रियसखीहस्तोपनीता - प्रियसख्या लवङ्गिकाया हस्तेनोपनीता समीपं प्रापिता। अनेयेति मालत्या अभिनयेन निर्देशः । विस्तारिस्तनकुम्भकुड्मलभरोत्सङ्गेन विस्तारितुं क्षणे क्षणे विपुलीसवितुं शीलं ययोः स्तनरूपयोः कुम्भकुड्मल्योः कैलशशिशुकयोः । 'स्तनकलशकिशोरको कथञ्चित्' इति माघोक्तवल्लाक्षणिकः प्रयोगः । तथा च मुगरिः 'तारकेश्वरकिशोर शेखरः' इति । भरो भारः, तस्योत्सङ्गेन मध्येन, सम्भाविता निरन्तरोबृहनेनोपलालिता, तस्याः प्रभवभूनस्य कक्ष्मीवत्त्वे कस्य विमतिरिति भावः । न तावदेव; ततः परमपि श्वाध्यत्वे कारणमस्तीत्याह- तुर्विशेपे, पाणिपीडनविधौ नन्दन विवाहार्थेऽनुष्ठाने । पाणिपीडनं विवाहः,
'पाणिपीडनविधेरनन्तरं शैलराजदुहितुर्हरं प्रति । "
इति कुमारसम्भबोक्तेः । मां प्रति मामुद्दिश्य अपेताशया त्रुटितप्राप्त्याशया लवङ्गिकेति लवङ्गिकेयमिति अनेन प्रकारेणावगते ज्ञाते, मरणानुमत्यै पादप्रणामे-
'बा' छ. ज. पाठ १ 'नर्माता स्वयं' ख, 'नीतेति वा' छ. ज. पाठ.
२ 'मम्प्राप्ते सति पाणि' छ, 'सम्प्राप्तेऽप्यथ पाणि' ज. पाठः, ३. 'मध्येवाथ लव' छ,
पाठः ४. 'ध्याधगते' पाठ' ५ 'दायीकृता' क स.भ. पाठ
१. 'किना स्वानु' क, 'क्तिा स्वानु' छ जू. पाठः
२. 'स्वानुभवैक' क.
ग. छ. ज. पाठ ३. सेऽपि विशिष्टज पाट ४. 'विस्फुटीम वितुं . पांठ:
'कानुबयो' न. पाठ ६. 'भरभामस्तस्यों' ग. पाठः.
1787
अवलोकिता -- सहि! वहा क्खु दे इयं चउरमाला जदो अबहिदा परोपि ।
(सखि ! वह्वमा ख़ ते इयं बकुरुमाख यतोऽपहिता प्रलोकयसि ।)
लौलत्ी -- सहि म उवहससि !
(सखि । मां -उपहससि £)
त 1
टत लवद्धिकास्थने च मयि स्थिते इत्यथः । सर्व॑स्वदायः; सकय खख धनख दाने, यथा सुमष्ैः कथित् स्यमेवाजितं यत्रढुनचित् सङ्गृहीतं 'सम् स्ववित्त पुत्रादिषु समधैयति अप्रमादेनेद॑रक्ष्णीयमिति तथा । एसा वि माल्दीणिन्विसेसं दडुव्वा। सव्वदा हिभएण धारणीए कति सादरं समपितेत्यधः। छतेति मारया उदेश्यत्वाद्विधेयख समदायत्वख तत्र वि्रान्तेः ख्यन्तः पाटः । छत्र पूवीं सहास्य, उत्तरां देन्यारूयश्च भावः भ्रकारयते । अपरस्तुतभदसारु्कारः , कायेसुखेन लोकोततरस्यानुरागस्य प्रकाशनात् ॥ ६
सखि ! दमा खट ते इयं -बुरुमारा यतोऽवहिता प्ररोकयसि । वद्छुभा अतिप्रिया, खहुरवधारणे , यत्तः यसादवहिता एकाग्रा - प्रलोकयसि प्रकर्षेण प्रयि, दमामिव्यथौत् । अनयोक्तिमङ्भया -गाडाशिङ्गनतृष्णया वहमस्य च वक्षःस्थर मारान्याजन पररयसि । ममं पुरतो छ्ज्जां च. नाय्यसिं | अहां ते मच्छन्नकाभुकीखमिति व्यज्यते ।
. तेदुक्तिभ्गिमवगच्छन्ती आह -- सङि! भाुपटस्तसीति । उपहससि किमपि हृदये निधाय परिहससि ।. किमिति काका सूचयति ।
अवलोक्षिना -- करं पदसदो विअ ! (कथ पद्रगव्ड इवः) लाधदः -- (नेपथ्याभिसुखमैवलोक्य) अये ! क्रठद्ररः प्राप्तः । भारती -- दिदि यैह भद्अन्तिथारारेण । (दिष्टया वर्ष्वे मदयन्तिकालमेन |) माधवः -- (सह परिष्वज्य) परियं परियं नः
(वैकुर्मारां कण्टे ददाति |)
चरणसच्णल्व्दाकर्णननटितकेनाह -- कथं पदशब्द्ः क्षितितले चरणविन्यासजनिता ध्वनिः । इवराव्दस्तकैयोतकः |
तदीयं कार्यसिद्धियोतकं खखप्रसादादि चिहमांरोक्य सहे आह अये इति हैधोतकमव्ययम् । प्राप्त; नन्दनावासादागतः
परियतमदर्षवचसा काभसिद्धि निथित्य रैर्षवरतिरस्छृतत्रपायन्तरणां भाेव मनखव्र्यकितावचनेन वतेमानं दिषब्रद्धिमज्ञरं करोति -- दिया वधेध्वे मद्यन्तिक्ाखागेन, भाग्येन पूर्णमनोरथा भवथ सस्युर्मदयन्तिका्रप्सये्य्॒ः ।
सदृप॑मिनि सखीसननिधावपि हपाडदेत॒कतये परिपवजगस्यौचिव्यमाह । परि चम्य ददति न पुनदत्वा परिष्वजत' इत्युक्त्या चोरेणेव परमत्तावसायां प्रूए्वनन्ण्डनस्य, 1 चर[[भिलर्पनस्यम चपावात्रतस् पररब्वह्नत्य अव्ररारखाभ्
दह्यात् मरध्व्यनुषठतत्व प्रकाशयति । प्रिय नः यसाकममिख्पितं, सिद्धमिति देप । वीप्सया हप योतयति 1 #
बलमाटामिति पूषैमेव तस्याः पारितोपिकःवेन कल्यितात् ।
--~--- ~ ---
अयलोकिता -- णिब्वूढो क्खु मभअवदीसमपराबणाभारो धुदधरक्खिदाए । । (निन्यूढः सध भयवतीसम्मावतामारो बुद्धरक्षितया ।) ` ीलती- (सहै) अजे ! दिदि पिअसही लङ्िओ दीस्। (अक्षरे ! दिष्ठ्या प्रियसखी खूवक्गिका दयते ।) (ह्यचष्ठति |) (ततः परविशति -सैम्भान्तः कररह॑सकः, मदयन्तिका; कबङ्धिका, बुद्धरक्षिता च~) - लवङ्गिका -- 'परि्ताभहु परित्ताभहु -महामाजो + अदर्मगगे
ुद्धरक्षितां चमलकरोति -- निव्यढः खट भगवृतीसम्मावनामारो बुद्धरक्षितया \-भगवलयाः कामन्दक्याः सम्भावना ` एतत्काये साधयितुमियं मगल्मत इत्यहः, ^सामन्तसम्मावनेयेव धीरः इतिवत् ; अथवा सदारः, ससम्मावयाम्रास यथाक्रमेण इ्तत्रित्,; तह्यो- मारो भर्तव्यो गुरः प्रदार्थः निन्युः प्रापणीया भूमि -भरापित -इति लश्षणग्रा फरुपयस्ततां -नीत -इत्यथैः ।
अहह इत्याश्वरयोतक्रमव्यरयस् । -एवमचिरेण दंशीनत्यासम्भावितत्वादाश्वयत्म् । उत्तिष्ठति भ्र्युद्धमनेन सम्भावयितुमासनाचरुतीत्यथैः।
सम्भ्रान्तः सम्भ्रमो म्याकुकता, तद्वान् । -चकारेण ' सम्भान्ता. इति विपरिणामेन योजन। । -
परिावतां पछियतां महाभागः । वीप्छयां मयसम्म्रमो चोत्यते । ङतः कखात्य इत्यत्राह -- अर्धमाग `एव नगररक्षिपुरषामियोगो मकरन्दस्य
4
४६९-
एब्ब पअररक्खिपुरुसाभिजोओ मअरन्दस्स जांदो । तक्कालमिलिदेण कलहंसएण सह अक्ने अणुप्पेसिदाओ ।
(परिश्रायतां परित्रायतां महाभागः । अर्धमार्ग एव नगररक्षिपुरुषामि - योगो मकरन्दस्य जातः । तत्कालमिकितेन कळहंसक्केन सह यमनुप्रेषिताः ।)
कछहुंसकः - जैधा इदोमुँहं पैलुत्चेहिं पि कळअळो सुंदो तह जीणामो अण्णं पि उवगदं पाइक्कसेण्णं ति ! .
(यथा इतोमुं प्रवृत्तैरपि कलकलः श्रुतः तथा जानीमः - अन्यदप्युप- गतं पादातसैन्यमिति ।)
जातः । अर्धमार्गे मार्गस्य समेंऽशे मध्ये इत्यर्थः । नगररक्षिभिः पुर- रक्षणाधिकृतैः पुरुषैरभियोगः उपरुद्धत्वं कोऽयं केयं कुतः क गम्यत इति विचार्यमाणे अयं मकरन्दो मालतीवेषेण नन्दनं विप्रलभ्य तन्मन्दिरमनुभविश्य तद्भगिनीमपहृत्य ततो माधवसमीपं निशि प्रयातीति परमार्थस्य परिज्ञानात् चोरङ्कारमा कुश्यानुद्रुतः तैरमिभूयमानो मकरन्दस्तेभ्यो रक्षणीयो भवतेत्यर्थात् । तर्हि कथं भवत्यः सम्मर्दात् परिभ्रश्यागता इत्यत्राह - तत्कोलमिलितेन कलहंसफेन सह वयमनुप्रेषिताः । तत्काले अभियोगसमये इत आगत्य सङ्गतेन वयं मदयन्तिकादयः अनुप्रेषिता मकरन्देन प्रस्थापिता इत्यर्थीत् ।
-. लवंङ्गिकोक्तिमुपोहूलयति साहाय्यत्वरार्थम् यथा इतोमुखं प्रवृत्तैरपि फलकलः श्श्रुतः तथा जानीमः अन्यदप्युपगतं पादातसैन्यमितिः । इतोमुखं इमं प्रदेशमुद्दिश्य प्रवृत्तैः प्रस्थितैः, अझेहिं इत्यनन्तरोक्चेरस्माभिरिति सिद्धयति । कलहंसवचनत्वात् पुल्लिङ्गनिर्देशः । अपिशब्देन पूर्व कस्यचित् पादातसैन्यस्य दृष्टत्वं द्योतयति । यथा येन प्रकारेणेति पूर्वोचरकलकलयोर्विरला विरलत्व -
-- १. 'जादो । तदो ताहाल' क. स. प. च ज. श. म. ट. पाठः ई वहिदा
अहो' के स, 'समं अहो' छ ज य. पाठः ३ 'अझे इह, अणु' क घ. च, ट.
पाठः- ४ अह 'एत्तोमुई' प.छ पाठः ५ मुद्दाग्रदेहिं अोहिं महन्तो
जोधकलकलो' के 'सुहागदेहिं अल्झेहिं कळभळो' ज, 'मुद्दागदेहिं पि महन्तो
कळभळो सुदो । अझेहिं तथा' स. न. पाठः ६. 'आअदो विभ फळ', 'सुणी अदि
तह' छ. पाठ ८. 'तकेमि' क. ख. प. च. छ. ज.स.च. ड. पाठः ९
'पारकथं वलं' क. ज... न, 'पाइर्फ तिः ज. प. चणभररक्खियळं ति०. पाठः.
साङ्ल्यवलोषधिते -- इद्धि ! ` इद्धि! स्म एव्व हरिसुव्वेभसभेदो उवणदो । |
{हा धिक् । हा धिक् ! सममेव हषोद्रेणसम्मेदं उपनतः })
सखाधवः-- सखि मदयन्तिके! स्वौगतम्। अप्यसुगहीतमस्सद््ई भवः । नु “चलः खखा सन्तु । एकाकिनो बहुभिरभियोग ईति यक्िश्विदेतदयखद्य 1
विशेषस्य सुबोधतवात् › तथा वेन प्रकारेण जानीमः अनुमिमीमहे । अन्यत् धू्ीगतव्यतिरेकेण उपगतं राजाज्ञया प्र्पु । पादृकदाब्दः पदातिवाची ।
“हसन्दाणिभतुरणं तुरङ्गमोरत्थरुक्खङ्जिपाहृकं । पाक्षावङ्िअिगञ गअमनज्जन्तरहर्संकुरं वरुड बरं |? इति सेतुप्रयोगात् ।
हा धिक् ! हा धिक्! क्षममेव हेद्धिगसम्भेद ईपनतः । हर्षस्य मद्यन्तिकाराभात् , उद्ेगस्य -दुःखक्षोमस्य च रक्षिुरुषामियोयश्रवणात् , सम्भेदो भिश्रता, उपनतः प्राप्तः । ४
धीरतया विगतसम्भरमः जचिघ्यानुहद्वनाय नववधू स्करोति सखीति सुहृ्धायौत्वादामन्त्रणम् ; (तव कृष्ण ! भिया सवी" इति महाभारतोक्तेः ।-खागरं रोभनमागमनं, तवासीदिति देषः 1 अरसुगहीतं शष्यसम्बन्धायास्तवानुप्वेरेन शोभितम् , असंद्गृहमसाकं भवनमिदयुक्तिः भाणनिर्विशेषस्य यदो मकरन्दस्यापि ..स्वापितरात्रैव पितरौ , सवगरहमेवं च गृह, सखस्यापि तप्पितरावेव' तदगरहमेव चेति प्रकाशयितुम् । अथ तासायुद्रेगमुपपच््या शमयति--ननुरवधारणे । भवखः मदयन्तिकादयः खस्था नि
८-दरताक्ि-+- यर ए्व्ने ता देहि । जर् द ऊह् पि सथरुन्द पुणो वि ठंसण्पह् यदपि. तम क पए काटस्वमर् । (येव तत् कथय } यदि ते कथमपि नक्र्न पनरपि दरेनपथमवतरति, तत कि खसा कव्यम् }) २ ५ ^ + ५ ठै <द्पटिपः -- रिकेवमवथवपिसङ्घणिचले चिर सोभणे णिन्द्राबरस्सस् । (ना > (~ (एठकावयननिप्रतनिश्वर चिर लोचने निवापयिप्दापि ।) दद्ररध्विम -- अध ती मत्पलक्लाख्मि सरप्यजगधिं ठुमं सच्वि्णिं विध पएल्सोचमो संअगदेण संदधट्सदारिणि दरे सा तदो रडिम्ति?
> ^ |
~~ ~ -~~-~~----~ "~~~ ~~~ --~-~--~-~--------~----- = ~
पनद्रकारपुरस्सर् स्वाभिमते भद्रया सूचयन्तीं सस्या हृदय यकाघयपि-- यवं तत्छथयं । यदि त कथमापि पकरन्दः पुमरापै ठंशेनपथमवतरति, ततः रं त्वया, कतेन्यदर ! थमपि सखसयलादित्यथं । करव्यं एरिप्यद उत्व. |
न्व्यनाह् -- एकेाययद्निपङ्ननिश्वके चिर सेचने निवीपयिमनि | सुलायद्न पु उम्य परसयेक निप नितरा बन्धेन निश्वसे विपयान्तरःनवसद्मान तितपयिष्यासि चन्द्रादिगहकद्रव्यदनतपत्वादद्तसरसीव (नमः धतिहाडरिप्यामीर्यशः
< 81
१ परमण तल सखयत्राह्सुदधछ्यन्ती तत्रानद्धख्यति अनुद्रेगाय-यपं स मन्मथ्रसत्ारििः कल्दपजननी त्वा स्तिमिणीमिव पुत्पोत्तमः सखय-
=
टेप त्ट्गचा्णा कनति, का त्त" प्रतिपत्तिः । अशैति पक्ष्यो |
५ ¶---~ = ++9 ~+~ ~
4 द. ज.आ-य पठ २. "एव्वं कदि" घ पाढ.. 2 ग~-एमाति उद्" प य्न्ञय र पाद्र.. ४ (अदपदगगिस्सह" छ पाटः म, (सगपन्रगप्निच्चल+ ज पाट. ६ "गिच्द्े गिव्वाच
द्ग ८. वद--स्प्नेन्न पटर
(थ स मन्मभवलत्कारितः कन्दधजननीं त्वां रकमणीमिव पुरषोच्मः खयद्धाहेण सदधर्यचारिणी करौवि, का ततः प्रतिपत्तिः 9 न्वदथन्दिषा- निश्वस्य) कीस तुए श्तं आसारिअन्ि । (करमात्वया एता वदाद्याचितास्सि ] धरुरक्िता -- सदि ! रैदेहि । (सवि ! कथय |) छथः -- रहि ! दिदं मेऽव दियमवेअस्अणएरि दीहमिष्रहि । (ससि 1 कथितमेव हदयवेगसूतकैदीर्षनिधसेः तद्रीने तव धृक्तिरा्तां तावत् । ष्ट एनः [परन्धथधलात्करितः] कामेन हटात् परोरेतः । तत्र हेतुः -- छन्दप॑जननीं कामस्य हेतुमू.पामिति तव दशने कख सचेतसः सररशरश्वरज्यरुनज्बाख श्चटिति न प्रसरतीति चाटुभिसां वायति; कन्दरषस प्र्ु्नस्य जननी मातरमिति च। शुकिसणीदेवीं विदमैराजस्य भीष्मक पत्री पुरुपौचसो भगवान् वाुदेवः, उपमानेनाभिजनादिगुणसामग्रयादन्योन्यावुरूग्यादरोपञुवनश्चधनीयसम्बन्धत्वं बोतयति, खयद्वाहेण पित्राधनुमतिमन्तरेण खयमेव पाणिग्रहणसाहसेन, मगवतापि सक्िमण्या गान्धरवयुगररीततराक्चसविबहिनोढ्तवात् , य॒दध्यचारिणीं धयैपती करोतीति काक्रा ययर्थ कभ्यदे, तहु; अनन्तरं शतिषातिः रदतिः का, तवेत्यथत् । तावतः सुृतस्यासमन्यसम्भाग्यलमाखोच्याह -- निश्वश्येति सप्याआवशद्धाजनितावेगस्प्वके दीरघोच्क्ास यक्तवे्यथेः ¡ क्टाखया एतावदाशासितासि । रु्याप्र् केन इना । एतावद सयद्गाह दति यत् , एतत्परिमाण छुकृतमिति शेषः ¦ आख्चासिदः सम्भाविता । & ॐ ॥ त्या निगदेनेवाख्पयितुम २-- शाश्च थयते । । । किं वाचा वरिष्यते। भावस्तावत् परिक्षतः! एवं मञ्यन्वरेणेत्याह-सखि ! फाथेतमेव इृदयवेगसूचकरर्दीैनिःश्वसिरिति । आवेभो वैतावन्मम भाग्यमिति, अतस्तदयुवादे कं विचा्थत दय्थैः । १ कसिम एतत क क्ष, कि एत्ति ज, (कतै सं
पषादाणि णन्द्णं णिञभच्छिम एकादयडणे वा अन्न्थिस साङ्दीए उवरि अणुखरु$ससं । । (कथं दवितीयनाञघ्नाविच्छेदपट्पट्हसाव्यते तदिदानीं नन्दनं निर्मसस्यं सवादपतनं ता अम्यश्यै साख्त्य( उपयेनुकूखयेप्यमि ।) (उस्शातुमिच्छति |) (मरन्दो अखरमुतपाय्यै इञ गृहाति ।) ` एद्थन्ति सा -- संहि माकंदि। ई सुद्धि ! (सखि माति ¡ क्रि परनुद्धा्ि थ विवश्नितसंविधानाय फथाविच्छेदे तस्याः प्रस्थानं सूचयति कविः-कथं वितीयनाडिकाविच्छेदपट्पर्साख्यते ! रृत्ितीयस्या नाडिकाया विरामसूचकः पटुः स्पष्टशब्दः प आनकस्ताड्धते तद्वादकेनेयथीद्, राजमन्दिरेषु नाडिकाविच्छेदज्ञानाय'तथाचरणात्। तदिदानीं नन्दनं निभेतस्यै सपाद पतनं वाभ्यथ्यै भारत्या उपय॑नुदूरयिप्यामि } तुट् परदोपप्य प्ोतवात् नि तया तदभिप्रायमजानता दिता मम॒ मियद्खी मारूतीति - तिका, सयवा त्रप(परवश्चतया तया $तमपराध मदर्थे क्षमसखेति प्रणामपुरस्सरमसुमीय घारुल्या उपरि माख्तीविषये अलुशूखयिष्याभि अनुक्रूकं कारेष्वामि । युखयुत्पाद्य थवङ्ण्ठनना्युकापनयनेन प्रकषाद्यत्यथः । उद्धाययेत्यपि पाठे स एवायैः । रस्ते गृष्ठाति फरतरे सलीरं गृहाति, मदयन्तिशामित्यथत् । । | ध , मार्तीबुद्धया एव प्रच्छति -- रखि भारति ! किं प्रहुदापि विगतनि्राप्षि । कः "कहं बिअ णादिः ङ पाठ. र .अपहरनाडिया- क. घ, म्यम ।चच्छ्द् च पाठ -३ 'विच्छेदपद्द" क. घ ज्ञ ज, गविच्छेदसूजथो पटु" छ पाठ र 'ताजावेणन्द्णःक न.ज. ज्य. ज, ता दाव गन्दुणः घ,ड. च. & पाठः ५. “उत्थाय गन्ुमिच्छति' द्र. ज॒ पाठ-. ६, भ्युदूवाय्प्रः फ. च. घ. छ स्च, ज. पाट ,
(विन्येप्य सद्पै सत्ता्वसं चं 1) दया भरप्ण जव्व ष्रैपि एं व॒ह्दि । (सम्मा अन्यटव क्रिमप्येतद्र् वतते 1)
८.प्०२न्द्
न ----४
रम्भार ! मृ्रर भयं क्षमने विकार श
तदहमपि पिक्रान्तिपूतं॑विखसतः प्रियदः भ्ैयनन्तरीभवामि । (इति विकटं ईखिम्य करहंसकेन सह निष्कान्तः ।) अवलोकिनाखवङ्तिकाुद्धरक्षिताः -- अवि णाम अणहा
णिअत्तिस्छन्ति एदे महाणुभावा । (अपि नाम अनघौ निवरिष्येते एतौ महानुभावो
मारती -- सीओ इुद्धरक्खिदाअवरोहदाओ ! तुरिअ गदुअ
मजवदीए ईम उु्न्तं णिबेदेह । त्म पि.पिअसदहि लवद्धिएं ! तुरिभ
~~ --+ ~~~ --~--~-- "~ == न न त जा कि कक
सद् यसान्न सहायपिक्षा तसाद् , अहमषीलयपिना साहाय्यावकाश्ो न
वियत इति चोघ्यते । विक्रान्तिपूं विक्रमेण युध, निन्याजत्वाद् , विरलसतः
कीडत, प्रियसुहूद इति तथापि केहकातरतया तद्विक्रमावसेकनतुखचः प्रयनन्तरी भवामि समीपवती भवामीति बोतयति ।
विकर सख॑भावगतेः पर्त्यागेन विकृतम् ।
अपि नाम भनधो निवर्हिष्येते एतौ महानुमावौ ! एतौ माधवमकरन्दौ अनघौ अघं व्यसनं तद्रहितौ, प्ुरसिनोन्यसनेष्वष ईति, वैजयन्ती । खर्मापायत्वा्् सेद्मस्य अपायशङ्कितवाच्च सेहस्येयं सम्भावना ।
तद्वचनेन विषण्णा आह--सख्यौ ञुद्धरक्षितावरोकिते ! स्वरितं गला भगवत्य इम वृत्तान्तं निवेदयतम् । इम रक्षिपुरुषामियोगरूमम् । कामन्दक्या
~~~ “~~~
१, प्विकमासुरूपं' क, भ्विन्रान्तिपूतैक' ख, पविक्रान्तप्डतं* क्ष. न. पड २. प्रियस्य खहदः' ख. घ. च पाठ
पिण्णयेहि अञ्जस “अर द्व तुह्माणं अहे अणुकस्पणीआओ तयो अप्पमत्ता परिक्मेरिं ततिं । ८ (सख्यौ बुद्धरक्षितावशोकिति! सरितं गवा मगवत्ये इमं वृततन्तं निवेदयतम् ।. स्वमपि प्रियसखि ख्वङ्गिके ! त्वरितं विज्ञापयार्थपुत्रं ध्यदि तावदुष्माकं वयमनुकम्यनीयास्ततोऽममक्ता; पराक्रमप्वमि'ति |) श्वाः -- तह । (तथा ।) ५ (इति निष्कान्ता; ।) भारनी -- इद्धि! इदि! ण अगणीअंदि कहं वेसा नमीअहु सति । . भोदु । पििषहीए लवरङ्िआए पडिणिउक्ति्मभं ओकोअन्ती धिदिस्सं । श्लापादपि शरादपि' प्रतिकर्वैतवं निश्विलेययुक्तिः ! त्वश्नपि प्रियससि कुवभिके त्वरितं विज्ञापयायैपत्रे "यदि. तावदयुष्माकं वयमनुकम्पनीयासततोऽपरमत्ता पराकमध्व'मिति । युष्माकमिति बहुवचनं भर्वृगोरवात् { यद्तुकम्परनीयां रक्षणीयाः । वयमिति .वहुवचनेन मवदपाये नाहं डीवामि- । आबयोरमिथने करद्वयं तत्सम्बन्धिनश्वं विनङ्क्ष्यन्तीति योतयति । युष्माकमिति “कृत्यानां करीरे वा' (२-२-७१) इति षी ¡ ततस्तेन हेतुना अप्रमत्ता, अवहिताः पराक्रमध्वं र्मध्ये शोय प्रकाशयतेति 1 अन्यथा परय लापात्परशङ्ञादिति मावः । यत्र शङ्काख्यो भावो भयानकरसन्ष चोत्यते । - सव इति अनरोकिताबुद्धरक्षिते ख्वङ्किका च. ` निष्कान्तः । मदयन्तिकामार्त्यो तिष्ठत इयथः. |
मयराङ्काजनितारतिञ्ाकुखिताहं -- द्य धिक! हा. धिक । तं
ज्ञायते छथ ञङा मम्ीयेति केन. पकारेण काले नीयतामिति । भवसिति
1
१ प्ति 1 (निष्कान्ता लव्गिकाबुद्धराधितावृसमोषिताः ।)' क श्ञ, न, तति । , (मारतीमदयान्तिकावजं सवाः. तेभेत्ति निष्कान्ता- ।) ज. पाठः. २. “अदि तद्धे
रवज्िकायाः प्रतिनिब्त्तिमारममवरोकयन्ती स्थाप्यामि |)
(धरिकामन्ती सौरा) कं रिदं कु म.अवामलौययेणे । (कथं स्फुरितं खट मे अवामलोचनेन ।)
(उपविशति ।) ¦ र
ज = = ~न > म~~ ~~~
कस्यचित् कारक्षेपोपायस्य चिन्तितंवम् । तदेवाह -- प्रियसख्या ख्वज्ञछायाः प्रतिनिदत्तिमार्गमवलोकयस्ती स्थास्यामि. ] भियतमसका्चं प्रेषितत्वात् तद्डतोन्तभवणत्वरया ख्वज्ञिकाय। अ्रहणम् । प्रतिनिडृत्तिमाभैमिति दूरतो द्तटितवाक्त्रैवाहितचित्ततया रिश्चयम सूचयति , परिकरामन्ती मदयन्तिकासकाशादन्यतो गच्छन्तीति । अत्र बुद्धरक्षितादीनां निष्कान्त त्वान्भद्यन्तिकाया विप्रकर्षं एफ्राकिनीत्वं नायिकायाः कविना प्रतिपादितं ठिद्रन्वेपिण्या कपरुकुण्डखयाः अवक्गाशलामाथमिति मन्तव्यम् । अथ
~~~ ~ ~~~ ~~
वीरः भरान्तः सापायधर्मकामार्साधकः ।' , , $
इति प्रकरणनायकस्य रक्ितताद् दुःखशबल्घुसरमापिं माधवस्य प्रतिपादय भियतमाभरािनिद्तस्यास्य निरातिैयं॑दुःखदेतुमवतार्दयति मतिवरुविजितघुरगर्मतिविम्तिभवभूतिः । साशङ्कमिति किन्ल॒॒समापतिष्यलमकभितयाशहासहिता, `म्ियतमापाययेङ्काया मनसि पागेव वर्वमानलात् । कर्थं -रफुरितं
जक
कयालङ्कण्डला -- आः षापे। तिषठ तिष्ठ 1 साख्ती - (संत्रास) हा अञ्जङ्त - । (हा भयेपुत्र - ।) (इति वाकृ्तम्भं नाटयति) ` रफाखकुण्डखा -- (कषरा) अन्बाकरन्द आक्रन्द् ।
खलु मे अबामरोचनेह दक्षिणनयनेन स्फुरित, मावितं॑स्पन्दितं ; सावे निष्ठा । कथपिति देवस्य इटिति प्रातिङ्करयं सम्माव्याश्वयैस्वमनुसन्धतते । सीधुसयोः.करमेण वामदक्षिणाक्ष्यादिसुरणरय श्यमसूचकत्वाद्चत्यासे त्व्युभसूचकत्वाच्च अवामग्रहणम् । उपविशति .विषादविवशतया क्षित निषीदतीत्यथः ।
प्रविश्य न तु प्रविचतीद्यक्ति :छिद्रसभे अटिति प्रविष्टतवं योतयति । ` अमेन "माधवापकार परत्यमिनिविष्ठा भवामीति पूर्वोक्तं सङ्खटयति ¦ आ इति कोपे । पायें इति स्वगुरुवधपातकमूरत्वात् । तिष्ट किषटियकेया करारायांतनइष्टाया दुष्टाय ` दशनात् सभयमपस॑रणोदयोगः प्रकादयते, अन्यथा उपवि
टायसिष्तयुकतयनुपपततेर्ति्ठति वेक्तव्यम् । पि हाः आयपुत्र 1 जर्यपत्रेति परिणय तन्दनारम्भः । वाक््तम्भ वाचोऽप्रसंरणं; तसखभावात् त्रासाद्भा । = ~~ ~" ~;
सक्रोधहासं क्रोधेन यो हासः तदीयचेष्टेय््याद्विडम्यनहसितं-तत्स(हितम् । नञ; प्रभे, किमाकन्दपीत्यथैः । तरिं आक्र दाक्गन्दुः पतिरिति वक्ष्यमाणत्वाद् अथौत् पतिमिति सिद्धयति, आहयाहयेतयुपहसे-वीप्सा । वाक् तावन्मया सम्मिता, कथमिदामौ त्वया क्रन्त इति. माव्रः +
~ १. (तत. भविशति भीषणवेषा अम्बरयानेन कपार्कुण्डला ।) कपा-- च, ध च, ततः प्रविशति कष्रालङण्डलखा।) कपा-- - ज, ५ ततः भविति ,अतिभीषुणवेषा अम्बरयानेन कपाल्ङ्धण्डका 1) कपा--' ट पार २. “(
कन्याविटः पतिरसौ परिरषतु स्वाम् । रयेनावपातर्चकिता नववतिकेन किं चेष्टसे नैस चिरात् कवरीकृतासि ॥ ८ ॥
,- न~~ ~ ~~~ ~ ~~~ ~~~ --~--~-----
स्वप्रवृततेः सकारणत्वल्यापनाय पूरैवैरसुद्धहयति -- स्वदत इत्यादि । त्वद्रत्सलः स्यि लिग् इति सन्मूरुत्वात् मदुगुरुवधस्य त्वनिरसनेनैव तम्िरसनमपि कृतं भविष्यतीति योतयति । तपस्विजनस्य .प्रशसततपोविरिटस्य पुरुषस्येति तप्य लिङ्गित्वादवध्यत्वं ध्वनति । श्राकषण्याः कयः कन्याया मम चपोयक्रमे हतथ्येत् कोऽपराधः इति चेत् तत्राह -- इन्तेति । तथापि स्वद्रक्षणमेव युक्तं न पनसस्य देवतोपहाररूपस्वधमोद्तस्य वध ईति भावः। दोपान्तरमपि तस्य दण्ड्यते हेतुरित्याह -- कन्याविटः पितरि स्वयं प्र तायाः कुमा्थौ मोक्ता । विट इत्यनेन रसमातररणत्व . ध्मानपक्षत्वं॑च द्योतयति । पतिः पश्चाद् वसत्कारेण कामन्दक्यादियलेश्च भती छत इत्यः । पतिः फ नु कसिन्. देशे, वर्तत इति शेषः । असौ स॒ स्वां परिरधतु । कामचारकरणे सम्प्रश्ने वा खट् । सोदमाङं चेदं वचनम् । तस्यासनिधानं परिच्छियैवाहमागता, तत् क यु तवं, क चासाविति मावः | वदेव स्प्टीकरोति -- ननुरामन्त्रणे । चिराद् बहोः कालात्, एर्वविधोऽवकाशः कंदा , भविष्यतीति सदा जागरणेन प्रतीक्षिततवादित्यथेः । कबटीढृतासि कवं प्रासः ईतासि न तु क्रियसे करिष्यसे वेति भ्राणपरित्याजने न कचि
दिदानी संशय इति ध्वनति ! अतः श्येनावपातचकिता सुपणीया अवपातेनाक्रमणेन तरसा । =“. ॥
'्याधरादस्त॒ भरद्वाजः क्षिप्रः श्येनः सुपणकः | श्येनायां भावधिका' -. *** ˆ“
यावत् शरी पर्वतषटपनीव तिेदेभनां न्ख दुःखमारिणी करोषि ! इति मर्त्या सह निष्तन्ते ।) ` मदयन्तिष्ा - अरं पि भाङूदि अगुगमिदसं । (ररिकम्बो तंहि मारदि । `
इति वैजयन्ती । नववर्तिंका स्राख्वर्तिका । नवग्रहणं मीर्तवदीैलयातिशय सूचयति । वर्तिका चैव वराटश्चेति विष्किराः इति सङ्गे विभ्िरा्यपक्षिजातिभेदल्वनोक्ता । येनो बिकायुद्छापयते' इति वृत्तावप्युदाहतम् । किं चेष्टसे किमर्थ व्याप्रियसे । उपमानेन वतिकापि क्षणं स्फुरति, न तु॒श्येनातो मुच्यते, -पतीकारामावात् ; तथा स्वमफीति चोतयति } अत्र॒ परिकर उपमा जारङकारः॥ ८ ॥ -- ,
, याबदाक्याङद्वारेऽवधारणे वा । श्रीपेतञुपनीयेति कामन्दक्यादीनां दूरतरे निवारणाशव्त्यथयुतः । %सिरिपव्वदादो भभदस्स' इति शरीप्ैवसै नियतनिवासस्थानतया पूवैः सूचना । शसा दाणिं सौदामिणी समासादिअच्वरियमन्तसिद्धिप्पहावा सिंरिपव्यदे कावाछियं वदं धारेदि" -इति प्रथ- माङ्कोकतत्वात् मारतीपरित्राणोैयुक्तं संविधत्ते । तिरश्च; _तिर्वत् ष्म
ष्मः खण्डो यथा भवति तथा निकृख छित्वा । दुःखमारिणी" अतछच्छानुभवेन मवु च्ञीरं यस्याः । चित्रवधयोग्यतवाद् ` गुरुवधनिमित्ततयेति मावः । मालया सहेति माख्तीयुश्िप्य गगनतलोत्पतननाटितकेन निष्करान्तेत्य्थः ।
-(पभविरय) ˆ
रंवह्गिका -- मदअन्तिए † रवक्तिआं क्खु अर्ह ।
(मर्दयन्ति | ख्वङ्ञिका खस्वहम्।)
मदयन्तिका - अबि समभ्माविदो तुए महाणुभाओ ।
(अपि सम्भावितस्त्वया महानुभावः |)
सद्धा - णहि णहि ।-सो स्खु उञ्जार्णोचरोहणिग्गमादो जन्मे करक सुणिअ साषक्खेवद्रणेक्खेवाबिद्धवि भडोरुदण्डणिन्धरं -
गता । अहमपि मारुतीमनुगमिष्यामीत्यनेन मारतीहरणवृ्तान्तस्य परिजन ध्वनति | सखि माङतीति तस्याः सचिहितत्वामिप्रायेणामन्त्रणम् ।
मदयन्तिके { ख्वङ्गिंका खल्वहम् ! `
अपि सम्भावितेस्स्वंथा महालुभावः । अपिः परे । सम्भावितः मार्तीवचनेन सत्छतः । ्रहाञुभावः माधवः । ह
नहि सहि, सम्भावित इति सम्बध्यते । वीप्सया विषादो ४बन्यते ! सं खलूयानावरोहनिशमादेव. कर्कं श्रध्वा सावक्षिपदृरनिक्षपाविद्धविकरोरुदण्डनिधिरं धान्य परानीकं 'परविष्टः । उद्यानाबरोह! उचानखो च्तस्थरत्वात् तत्सोपानाद् योऽवरोरोऽबतरणं तेन यो निर्ममो वीथ्यां निष्करणं तत एव प्रधाव्य पलाय्येति सम्बन्धः । . तस्य हेतुः -- कृकरं शला सेन्यसद्धरध्वनिं श्वेति ! साचक्षेपेण चित्तनैय्याकु्छी सहितेन रूरनिक्षेपेण अन्योन्यक्िपरकृषटन पदन्यासेन आविद्धाभ्यां कन्पिताभ्यां विकटाभ्यां विशार सरभावाग्यां उरुदण्डाभ्यां, निभेरं युरुतरमिति भधावनकरियाविरेषणे, परामीफ
१ प्लव -- सदि मद्" क.छ.ज.प्ष.भ ट. पाट २ प्ख क = पाठः ३. चछ -- सदि) सोःक्खुःछ पाः
पधाविअ पराणि पविष्ट । तत्ते पडिणिरचक्षि सन्दमाइणी । सुणासि अ घ्रे घरे युणाणुराआणिभ्भरस्स पोरलोअस्स हा साहव! मअरन्द! साहसि त्ति परिदेवणाभो । महाराओ पि षिल वहूआणं विष्परभ्चघुत्तत्त सुणिअ सञ्जाअर्मच्छरवेओ तक्खणविखन्जिआणेअपादक्ष- , णिवहो चन्दादवेण सोदसिहरद्िदो पेस्खदि ति मन्तीअदि 1 _ र्वकम् । अनेनं सुद्तमावपरवसत्वं वीररेसश्च ष्वन्यते ¡ तततः पतिनिवृत्तसि मन्दभागिनी । ततसतसापेरशक्यतया । अन्दभाण्येति विषादः । शृणोमि च गृहे गहे. -गुणानुरागनिभैरस्य -पौरलोकस्य हा माधव ! मकरन्द ! साहसिकेःति परिदेवना; । माधवमकरन्दगतसौरील्यादियुणविषयेण सेहेन पूर्णस्य पौररोकंसथ - पुरमवजनस्य, तयोः तत्र चिस्सवासात् । हेति विषादे, द्वयोबहुभिरमियोगे व्यसनं निशचिव्येत्यथः । साहसिकेति - व्यसनागम= हेतुसूचनम् - 1 - मारुतीमदचन्िकाहटठहरणख्पस्य अविचारितकारित्वप्य राजामात्यकोपहेतुत्वादपतीकारत्वमनथैस्येति. भावः: । ` इतिशब्दः. भकारे, एव॑ प्रकारा इत्यर्थः । परिदेवना विखपव्चनानि ¦ सुणासि अ घरे घरे इल्यादि वर्णसंहार, सर्वव॑शवचसा नायकंगुणस्तवात । महाराजोऽपि किरु वध्वो. कभ्मनवृत्तान्तं श्रत्वा सज्ञातमत्सरावेगः ततक्षणविसजितानेकपादातनिवहः सन्दातपेन सोधरिखरस्थितः पेक्ष्यत इति सन्त्ये । महाराजः पद्यावतीश्वरः । अपिशव्ाद्रजञाविजञातोऽयमथैः, अतोऽनथोदरग इति चोतयति ।- किकेति वातयाम् । बध्वोमांर्तीमदयन्तिकयीः विप्ररुम्भडतान्तं -पतारणरषां प्रवृति, माकूतीवेषमूषितेन मकरन्देनैव द्वयोः कन्ययोरपदारे द्वारीकरणात् , सञ्जात मत्सरावेगः उदभूताक्षमाक्षोमः, खकृतस्य दानस्यान्यथाकरणात् । निसर्जि-
१, . (काभरस्सः क. पाडः, ` १ शहा मदाणहाद माहव" ए. च॒ भ, पाऽ ३ किरु एदाणं मन्तिधौण रविप्मः क, "किल मन्तिवद्रणं विष्य ख, "किलि भन्तिधौभाणं विप्पघ ज ह्ल.-ज पठः £ _ 'मच्छराधिक्खेवो. तक्खणः क्र. क्ष ज पाठ., ५ ` विसजिदपोडपाइक्षणिवहो' ॐ, . 'विसञ्जिदागेअपोठपदाइणिवहो^ ज. ज, '"विसञ्जिदणिअपोढपादेक्ताणेवहोः प्न. पाड
सावक्षपदूरनिक्षेपाविद्धविकरौरुदण्डनिभरं प्रधान्य परानीकं प्रविष्टः ! ततः प्रतिनिवृत्ता सि मन्दभागिनी । श्रुणोमि च गृहे गृहे गुणानुरागनिर्मरस्य पोरलीकस्य शा माधव | मकरन्द ! साहसिकेणति परिदिवनाः । महाराजोऽपि किरु वध्नोविपरम्भवृततान्त श्लुत्रा सञ्ञातमत्सरावेगस्ततक्षणविसनितानेकपादातनिवहश्च्द्रात्तेन सोधशिखरस्थितः परक्ष्यत इति मन्ब्यते |)
मदयन्तिका --हा ! हृदि मन्दभाहणी ।
(हा हतासि मन्दमागिनी ।)
रवद्धिका - सहि । मारुदी उण करि {
(सखि ! मारुती पुनः क £)
मदयन्तिका --सा क्खु प्म जेव्व दे मग्गमोरोशु पसरिदा 1 पच्छादो अहं ण अ तं पेक्खामि) मों णाम उन्जाणर्गहणं पयिद्धा भवे ?
तानेकपादातनिवहः "गच्छत गच्छत । दुराचारौ ्मचन्धू घ्रते!ति मयो भूयः प्रेषित असद्स्याः पादातसमूह्ा येन । आततायिनमायान्तमपि वेदान्तपारगम् । जिघांसन्तं जिघांसीयान्न तेन तर्षहा भवेत् ॥" इति वचनाद् , अनयोश्च दारदरत्येन भततायित्वादिति भावः । चन्द्रातपेन क्षणे करणभूतेन) मध्याद् हव रपष्टदश्यसकठबृ्ान्तत्वात् । मन्यते कथ्यते पौरलकेनेति शेपः | ४ राज्ञा परिकञात्तत्वादव्यभिचरिव* व्यसन निभित्याह -- हा तासि मन्दभागिनी । जददीनात् च्छति -- सखि ! भारती पुनः क । पनःरव्यो भ्यावृततो, अयं वृ्तान्तसतावदास्ताम् , इदं तु कथयेत्य्थः । _ ता ख प्रथममेव ते मार्ममचलोकथितु प्रयता । पश्चाद न नतां पश्यामि 1 प्रथममेव ममाम्रत एवेति, भनन्तरिनत्वमाह
अष्टमोऽङ्कः । ९७६
(सा खट प्रथममेव ते मार्गमवलोकयितुं पसूता । पश्वादहं न च तां प्रयामि । मा नाम उद्यानगहनं तिष्ठा भेत् ¢
बल्ञि्ा -- सहि! तुरिदं अण्णेप्तद्य । अदिकादसयामे पिथपंदी । उप्वणहिईं स्मरंख अवरे सा ण $रेई । (सलि त्वारेतमन्वेष्यावः | आतेकातरा मे प्रेयस्षघा । उपवनधिर्तिं अस्िन्नवसरे सा न करोति |)
रबङ्खशाघद यन्तिके -- खरितं पैचछि(मन्यो) पदि मारदि 1 ण भ्रणामो सहि मारूदि ति । (सलि मारूति ! ननु मणामः ससि मारूतीति ।) (इतस्ततः परिभ्रमतः ।)
अनुपदं अहं प्रसुता प्रव्तेते सम्पद्धयते । चकारमस्तुस्यकारुताददशनेस् अश्चयेत्वं चोतयति । मा नाम उयनगहनं प्रविष्टा भवेत्? उयानस्य गहनं तरुुतानिबिडतमा सतिमिरं पदेशं, त्वदनुगमनमागापरिजञानादिति भावः । प्रविष्टा मे्रामेति काक्वा प्र आक्षिप्यते । सम्भावनायां छिङ् | नामशब्दोऽपि सम्मावनधोतकः । "मानो ना प्रतिषेषे
समयाह -- खि व्वरितमन्विप्यावः'। सत्सम्भावनामुपपत्या निरा करोति -- अतिकातरा मे भियसखी । उपवनस्थितिमस्मिननव्ररे साच करोति । अतिकातरा अव्यन्तमीरः । मे मयसखीति वच्छीठं मयैव ज्ञाग्रते संवापात् , न तु त्वयेति चयोतयति । अस्मिन्नयसरं निशीथे परिजनरहिते अ करे इत्यथैः | उपवनस्थितिं इति तिमिरबहुरुतया मयजनकतवम् ।
सखि मारूति । ननु भणामः सखि मारुतीति । ननु भणाम इति पूर्वस्मादुचः खब्दनाहयाव तथापि त्वं भतित्रचनं न ददासीति सम्य वचनम् ।
१ न्णो पिज, २ सही । दमास्खः क पाठः ३. "उपवणद्धिदा इम" ज, “उवद्धिद्ाणस्थे इम" ज्ञ घ पाठः ४ धधररेदि अतताण।र्ज.श्च मभ पाठं ५ स्त्वरिततरःखे च छ ट पाठः ६. प्परिकरम्यःक ञ्च. भं पाठः. ७. भ्भणामिक ज क्ञ न पाटः ८. पारकमतः
कलहंखकः -- दिद्धिभा सें क्षि णिरगदो रैहदुगमादो । हीमे † पेक्खामि विअ णिम्मखनिरन्तररदुधुव्बन्तुत्तरङ्गॐ डिफलिं १ 9) ५. $ वैरबाञ्धारापेडिफलिद चन्द किरणजारपिञ्जरीमबणसी कदं ¶णं पदरीरा-
हृष्टः है नाटयन्ति यावत् । दिष्टया कुरखेनासि निर्गतः सडदुर्गमात् । दिष्टया देवानुद्लयेनेति देतो वतीया । इशसेन अक्षतशचरीरत्वादिना अभ्युदयेनेलयुपरक्षणे । सद्व दगसात् जनसम्म्देन सश्चरितुमशक्यात् ्रदेशात् ¦ श्माणहे! इति हीनपत्राणां ईषोश्च्यवचनेन देरीपदम् । पर्यामीव निभनिरन्तरोदृधूयमानोत्तरङ्ग१ रवारुष।रापरतिफकितचन्द्रकिरणजाकपिज्ञीभवनश्षीरुदर्शनं मदटीटकलितफामपारुविकटसुजदण्डाविद्धहरदेावर्षणतरर्तिद्रष्ठिततरङ्करिन्दकम्थकासोतःसननिम विश्ङ्खरावपतितनिर्दयावमर्दमकरन्दग्यतिकरक्षोभविदकं भतिनिषततनोदतसमस्तगगनावकाशविकसत्कल्करं पादात. समूहम् । पद्य) मीव पुरतो वत॑मानमनुभवामीवेति । इवरशब्दोऽकतकरान्तत्वात् | निमेखानां शाणोत्तनितत्वेन निष्कलङ्कानां निरन्तरं निविवरं उद् धूयमानानासुर्कम्प्यमार्नानां खाड्गिकबाहुल्याद् उन्तरङ्गाणां उद्वततरङ्गाणां , म्पनवेगेन स्फुरितवरीभङ्गतवात् , करवाानां खड्गानां धारा सुखतेक्येषु परतिफङ्ितेन चन्द्रकिरणजाटेन पिञ्जर भवनश्ीरं दन यस्य , पजर
कलिद कामपालवि प्रडधुभ्र उाविदरहदे कड 9 उपोढ ्ररकरिन्ददण्णआमोत्तस्षण्णिः पिविङ्ियदि भणिह ग्रोमहम अरन्दन्यईअरक्खाभविद्रह पेडिणिवत्तणु्गदसपत्य्गअणावआसनासटरन्तकरकर पावरीतया दृदयमानपिद्यथेः | नीर्सितवणेयो. खङ्गधाराचनद्रकिरणयामेखनात् पिज्ञरवणैतवोक्तिः । ॥
(सितनीकसमायोगात् कडारे नाम जायते ॥ इति दिषाकरः, ' पीतरक्तप्ु पिञ्जर, । बघरुः कडारः षिः इति प्ैजयन्ती । मदटीकलाकरितस्य वार्णीमदजनितविससयुक्तसख कामएाङ्धिस्य वर्मद्रत्य }
* रेवतीरमणो रामः कापाल हछायुधः ।' इय मरः, चिकटेन विप्तृतेन युजदण्डेनःविद्धं दकं सीरं यत् , तेन हलया अनायासिन यत् कर्षणमाङ्ृषटिसेन तरलितं व्याकरखीक्ृतं , मत एवेद्रे्टिनतरङ्गे यत् कलिन्दकन्यासरोनो यञुनायाः प्रवाहः , तत्सदसमित्यनेन बहीयसोऽपि ब्थाकुरुतवं बहुधा पलायनं बररनीरत्वेन दूरतो निशि काशन च चोत्यते । अत्र च पुराणकथानुस्मार्यते । यथा --
¢ समदाकरान्तिधमीम्भःकणिकापैौक्तिकोजवरः।
आगच्छ यमुने सादामेत्याह मदिः ॥
तस्य वाच नदी सा तु मन्वाना मत्तमाषितम् |
नाजगाम ततः द्धो दरं जग्राह खङ्टी ॥
गृहीत्वा तां तटे तेन चकष मद॑विहुकः ।
पाप } नायासि नायासि गम्य नामिच्छयान्यतः ॥
र्क्व ^ = ~~~
१, ध्टलावन्म खदुद्ल्लदुदाक्जकान्द् क; ्देलाविस्थारदुद्धक्डमिदकाठन्द्ः ज, ‹ देलानिक्खभिदुव्वेषटिदतरङ्गकणिन्द › श्र. न. प्राठः,
इक्कसमूह । सुमगमि अ भाषणञ्ुत्राञ्जपञ्चा नन .गदपकरत्थसुमडसत्थवद्युकवउदारदविमद्सार्सत्ण्णत्रिज यवप्तरश्चरकमगगप्श्चाराणम्मिदविसमर्छादस णाहमाहव ॥
(दिष्टया कुरणेनासिम निगैतः शद्ट्टूर्गमात् । हीमाणहे ! पर्यमीव ॒निमैटनिरन्तरोद्धूयभानोच्रङ्गकरवाख्धा 1प्रतिफाडिन चन्द्रभ्िण जारपरिज्ञरीमवनसीख्दशैब मदगीखक्रखित मपाठविकटु नदण्डाविद्धहरहेखक्रपण तरक्ितीद्िततर्कटिन्द स्यकालातःसनिम विशृङ्खल पतितनि$यावमरदैमकास्दव्यतिकरक्षोमिहृरं प्रतिनव
